Josaphat: tijd voor transitiegebruik

De nieuwe regering heeft oren naar tijdelijk gebruik voor niet-winstgevende initiatieven. Fijn zo! Op Josaphat zagen we een goede samenwerking tussen overheid en burgers, maar we vragen ons af waartoe die dient op lange termijn.

Kan tijdelijk gebruik het tijdelijke overstijgen en de toekomst van een site meebepalen? Welke rol speelt deze ruimte voor experiment voor onze stad van morgen? Wat is het beste kader om overheid en burgers soepel te doen samenwerken? Is het beter om de bestaande wetgeving aan te passen? Of is het interessanter om een aparte conventie te creëren?

We bekijken deze vragen van dichtbij en zoomen in op de Josaphatsite (niet het park), 24 hectare braakliggend terrein en gebied van gewestelijk belang. Brusselaars ijveren er sinds 2014 voor een toekomstwijk waar toegankelijkheid, gemeenschappelijk beheer en het behouden van zijn enorme biodiversiteit centraal staan. BRAL was erbij van in het begin.

Al 5 jaar tijdelijk gebruik op Josaphat

De intentie om tijdelijk gebruik in te zetten voor niet-winstgevende initiatieven vinden we sinds kort terug in het regeerakkoord. Tijd om terug te blikken en vooruit te kijken dus! De Maatschappij voor Stedelijke Inrichting (MSI, in het Frans Société d’Aménagement Urbain), de publieke eigenaar van het terrein, uit sinds enkele jaren haar interesse om een oproep voor tijdelijk gebruik te lanceren voor het gehele terrein. Het burgercollectief Commons Josaphat legde zich sinds 2014 toe op het uitdenken van een wijk op Josaphat gebaseerd op de commons, met het publieke terrein Josaphat als gemeengoed. Toegankelijkheid, gemeenschappelijk beheer en biodiversiteit vormen de draad doorheen hun werking.

In 2015 stelde Commons Josaphat het idee ‘Josaphat en Commun’ voor tijdens een publieksdag op de site. Het idee werd een handleiding vol concrete voorstellen voor het ontwikkelen van dit grondgebied op basis van de commons. Deze Brusselse visionairen schoven tijdelijk gebruik naar voor als een tool om te experimenteren, te testen en te kijken wat goeie resultaten op zou brengen voor deze wijk van morgen. Ze zagen het als de ideale manier om verschillende partners (overheid, verenigingen, burgers, privé) van bij de start rond een gemeenschappelijk project bij elkaar te krijgen zowel in de activiteiten die plaatsvinden op de site als in het beheer ervan. Tijdelijk gebruik in co-beheer kan een vertrouwensbasis creëren tussen de actoren die ervaringen opdoen, nog  voor er effectief gebouwd wordt. Een groeiproces voor de cocreatie van stedelijke commons.

Geïnspireerd door het voorstel van Commons Josaphat (op zich al het resultaat van cocreatie) gingen een aantal burgers aan de slag. Zij plantten ongevraagd de eerste zaadjes voor het tijdelijk gebruik van Josaphat. Na het uitbouwen van een collectieve buurttuin (Jardin latinis) en een collectieve keuken die met voedseloverschotten werkt (Recup’Kitchen), groeide de beweging uit tot Josaph’Aire (opgericht in 2017).

Josaph’Aire zag het daglicht om het terrein te mogen blijven gebruiken. Na drie jaar oogluikende tolerantie (en in het begin zelfs ontkenning) stelde de MSI haar voorwaarde. De aanwezige actoren (Jardin Latinis, Récup Kitchen, La Maison des Possibles, ...) moesten samen een legale structuur vormen om zodoende een duidelijk aanspreekpunt te vormen en het tijdelijk gebruik te kunnen legaliseren. Josaph’Aire werd opgericht. Het is met deze vzw -structuur dat de onderhandelingen voor het officiële tijdelijke gebruik van een deel van de site van start konden gaan. Na een jaar van ontmoetingen, herschrijven en bemiddeling (waar ook BRAL actief bij betrokken was) was het dan zo ver. Oktober 2018: de conventie voor het tijdelijk gebruik werd getekend, een overeenkomst gesloten. Er vloeide champagne (of toch aan de zijde van Josaph’Aire), dit zou namelijk een mijlpaal kunnen betekenen voor burgerbetrokkenheid in de geplande ontwikkeling van Josaphat.

Ondanks deze specifieke uitzondering voor het officieel toelaten van tijdelijk gebruik op Josaphat, bewoog er achter de schermen al meer. Het overleg over tijdelijk gebruik op de site georganiseerd door publieke actoren lag al in 2016 op tafel, toen de MSI aan BRAL vroeg om het tijdelijk gebruik te coördineren. Ze wilden namelijk een oproep uitschrijven voor tijdelijk gebruik op grote schaal, één die open zou zijn voor alle Brusselse burgers. We schreven een nota en verwezen de MSI door naar meer geschikte terreinactoren die hun kennis specifiek ontwikkelden rond tijdelijk gebruik. De plannen voor publiek georganiseerd tijdelijk gebruik broebelen ondertussen nog levendig, maar voor de Brusselaars blijft het nog even (?) afwachten.

Naar een tijdelijk gebruik voor het gehele terrein? Met welk doel voor ogen?

De laatste twee jaar zien we in Brussel een groeiende interesse bij overheidsactoren om het tijdelijk gebruik van grote sites en gebouwen toe te passen in het proces van stadsontwikkeling. We haalden deze trend ook eerder aan dit jaar in onze publicatie onze publicatie Brussel Plant II. De MSI zette sinds 2018 in op het tijdelijk gebruik van een aantal van hun sites, denk hier aan de kazernes in Elsene (project SEE YOU) en het Actiris-gebouw op de Anspachlaan dat werd ingericht voor kunstenaarsateliers. Maar wat zijn de plannen voor het tijdelijk gebruik van Josaphat? Sinds 2016 werd er herhaaldelijk over gesproken maar tot de dag van vandaag hebben we de oproep nog niet gezien.

Is tijdelijk gebruik een paradepaardje om het terrein beter te verkopen aan de toekomstige ontwikkelaars?

BRAL stelt zich vragen over de invulling van het tijdelijk gebruik en vooral bij het doel ervan. Wat is de visie achter al dit enthousiasme over tijdelijk gebruik? Wordt het een stokpaardje om het terrein beter te verkopen aan de toekomstige ontwikkelaars? Of zal er meer meetellen dan de financiële meerwaarde  bij het definiëren van het eindproject? Een tijdelijke invulling kan in principe een test zijn voor het uiteindelijke plan waar burgers direct betrokken worden, een nieuwe vorm van participatie: hands on en met fysiek resultaat. Transitiegebruik dus.

Het belang van transitiegebruik als evolutief planningsinstrument

Wat Josaphat betreft, zijn we positief over de overeenkomst die de terreingebruikers en de MSI afsloten. We kunnen spreken van een officiële erkenning van burgerinitiatieven en een constructieve samenwerking tussen burgers en de publieke eigenaar van het terrein.

De onderhandeling was echter lang en de gesprekken over wat er al dan niet in een conventie moet staan, zorgde voor veel discussie en tijdsinvestering. Er is duidelijk nog werk aan de winkel om een meer flexibel legaal kader voor een samenwerking tussen overheid en burger vorm te geven. Het is belangrijk dat initiatieven zoals Josph’Aire gemakkelijker van de grond kunnen komen en geëngageerde burgers de ruimte krijgen zichzelf uit te drukken en hun plannen vorm te geven. Daarbij zou een publiek georganiseerd tijdelijk gebruik en een duidelijke omkadering ook toelaten minder doorgewinterde burgers hun plek te vinden op Josaphat om constructief mee te bouwen aan diens toekomst.

Tot nu toe neemt de overheid de ideeën rond een Josaphat en Commun niet mee op de lange termijn.

We blijven echter op onze honger zitten wat betreft de invloed van deze overeenkomst op de lange termijn. Naast het tijdelijk gebruik introduceerden burgers ideeën over een ‘Josaphat en Commun’. Tot nu toe neemt de overheid verschillende interessante voorstellen en gegronde bezorgdheden niet op in de lange termijnplannen voor de ontwikkeling van de toekomstwijk op Josaphat. Denk aan het respecteren van de huidige biodiversiteit en het creëren van diverse, toegankelijke en ecologisch verantwoorde woongelegenheid (coöperatieven, Community Land Trusts, … ).

BRAL blijft ijveren voor een tijdelijk gebruik van de site dat een rol speelt in de ontwikkeling van de uiteindelijke wijk (vandaar evolutief). Een tijdelijk gebruik dat toelaat om nieuwe manieren van bouwen, van wonen, van beheer, …  te testen. Een proces dat toelaat om burgervoorstellen serieus te nemen en ruimte te geven voor ontwikkeling in de opbouw van het Brussel van morgen. Kan hier nog ruimte voor gemaakt worden in de komende 20 jaar, de tijd die nodig is om de gehele site te ontwikkelen?

En nu?

Het is belangrijk de kracht van tijdelijk gebruik als evolutief planningsinstrument verder te onderzoeken. We willen verder uitdenken hoe een tijdelijke bezetting een actieve planningstool kan zijn waar dingen eerst getest worden vooraleer het stedenbouwkundige eindproduct vast komt te liggen. We willen weten of onze sites en gebouwen op die manier als echte commons geactiveerd kunnen worden, met de Brusselaars als medebeheerders. Het wordt tijd dat men verder kijkt dan een hippe bar, een moestuin, … en de waarde van het tijdelijke gaat vervangen door een langetermijnvisie.

Het wordt tijd dat men verder kijkt dan een hippe bar en moestuin.

Als de overheid tijdelijk gebruik wil realiseren in het belang van de stad, dan moet ze ruimte geven aan projecten met een sociale meerwaarde. Anders riskeert deze ‘vrijgekomen ruimte’ in de stad zomaar te verdwijnen in het neoliberale marktsysteem. Hiervoor kunnen we inspiratie halen in Parijs en het project van Les Grands Voisins. Daar lijkt de overheid de transitie van het tijdelijke te valideren.

Vanaf 3 oktober tot en met 2 december loopt het openbaar onderzoek voor het Richtplan van Aanleg (RPA) voor Josaphat. Het plan zet de krijtlijnen uit voor de invulling van het terrein: waar komen er woningen, waar komt er groen ruimte, waar komen er bureaus en scholen … ? Om het tijdelijk gebruik echt het tijdelijke te laten overstijgen in het proces van stadsontwikkeling dat vandaag wordt gehanteerd, had de oproep van de MSI vóór het bepalen van deze bestemmingen moeten vallen. De kans dat het tijdelijk gebruik het tijdelijke nu nog zal overstijgen is dus klein, maar niet nihil. Je kan onze mening over de PAD Josaphat lezen in dit artikel. Laat zelf je stem horen! En tot op Josaphat?

Toha De Brant

https://www.facebook.com/josaphaire/videos/1065211073672823/

Meer lezen?
https://bral.brussels/nl/artikel/toekomstwijk-op-josaphat
https://bral.brussels/nl/search?search=couscous
https://bral.brussels/nl/artikel/de-20ste-gemeente-van-brussel-onthuld-aan-de-burgers
http://www.ezelstad.be/category/jardins/