Josaphat: testcase voor grondbeleid in Brussel?

Het gaat hier niet om het bekende park in Schaarbeek maar om de aanpalende spoorwegsite van 24 ha. En daar heeft men plannen voor. Grote plannen. Dat op zich is al interessant, maar het wordt nog interessanter wanneer we weten dat dit één van de weinige grondreserves is die  het Brussels Gewest zelf in handen heeft. Het kan dus eindelijk eens een keer min of meer zijn zin doen. Bral is dan ook zeer nieuwsgierig hoe de regering daarmee om gaat, wat ze nu juist plannen en hoe publiek dit terrein zal blijven.

Dat Brussel een gebrekkig grondbeleid heeft is geen staatsgeheim. Grote grondreserves en gebouwen werden in het verleden voor een habbekrats verkocht aan privé-investeerders. De bekendste zijn de site van Thurn & Taxis en het Rijksadministratief Centrum. In deze gevallen waren het de NMBS en de federale overheid die in hun zoektocht naar een budget in evenwicht de Brusselse belangen uit het oog verloren. Gevolg: slopende en aanslepende onderhandelingen opdat de nieuwe eigenaars hun site toch enigszins zouden ontwikkelen ‘in ’t nut van ’t algemeen’. 

Eigen grond eerst?

Om te vermijden dat de geschiedenis zich zou herhalen, richtte Picqué III in 2005 de Maatschappij voor Vastgoedverwerving (MVV, SAF in het Frans) op.  De MVV verwierf al snel een aantal belangrijke Brusselse grondreserves. Waaronder dus Josaphat.  Weliswaar zonder goed te weten wàt er mee te doen en zonder de financiële middelen of mankracht om er iets mee aan te kùnnen. Maar: de MVV – en dus de regering – had bij deze wel enkele belangrijke grondreserves achter de hand. En ook als daar niets mee gebeurde waren ze op z’n minst een mooi appeltje voor de dorst.

Na een mislukte poging de uitbreiding van de Europese Commissie op te vangen op één van ‘haar’ terreinen en  na enkele jaren de kat uit de boom gekeken te hebben, groeide het besef hoe belangrijk gronden in eigendom wel zijn om te kunnen beantwoorden aan de publieke behoeften. Behoeften die er afgelopen jaren niet kleiner op werden. Tijd dus om dat ‘liggend geld’ te activeren.  Enter…

Richtschema josaphat

In 2013 lanceerde de MVV een opdracht voor het opstellen van een richtschema voor de Josaphatsite. Een studiebureau moest bestuderen welke functies in welke verhoudingen  wenselijk waren, hoe ze best ingeplant werden, hoe de mobiliteit georganiseerd moet worden etc. Dat werk is ondertussen afgelopen en de regering hechtte op 27 maart haar goedkeuring aan het project “Josaphat : wonen en werken in een parkomgeving”.

Met 66% van de vloeroppervlakte gaat het grootste aandeel van de gebouwen naar huisvesting. Wat 1839 woningen oplevert. Werken wordt ingevuld door 6% bureauruimte en 20% stedelijke industrie. Op zich lijkt dat een goede mix van functies op deze locatie.

We vragen ons wel af wat er zal gebeuren met de bedrijven die vandaag gevestigd zijn op de site. Kunnen ze hier blijven, moeten ze verhuizen naar een ander stuk van de site of moeten ze naar buiten Brussel?

Sluimerende privatisering

Naast de verschillende functies en hun onderlinge verhoudingen moeten we  bij de ontwikkeling van een publiek terrein ook kijken hoe en door wie alles zal worden gebouwd. Voor de huisvesting bijvoorbeeld wordt duidelijk aangekondigd dat 56% van de woningen door de privé ontwikkeld (41% middenklasse en 15% haut gamme) wordt en 44% door de overheid. Maar van die 44% publieke woningen wordener 18%  gebouwd en verkocht door Citydev (ex-GOMB, middenklassewonigen). Die woningen komen dus uiteindelijk ook in privé-handen. De 26% sociale woningen zijn voorlopig de enigen die op termijn zeker publiek blijven.

Erfpacht boven!

We horen wel dat de regering in principe de gronden in erfpacht wil doorverkopen, zeker aan Citydev. Op lange termijn zou in elke geval de grond in overheidshanden blijven. Maar jammer genoeg ligt dat voor de privé-investeerders weer wat moeilijker. Ons lijkt dit alvast een interessante piste. Al zal de overheid ook bij een erfpachtovereenkomst goed moeten opletten zich niet te laten rollen door de gewiekste privé-ontwikkelaars.

De belangrijkste kritiek betreft echter de manier waarop het richtschema tot stand kwam. Zijnde totaal…

Ontransparant

In tegenstelling tot begin 2005, wanneer de regering bij de start van de planning van verschillende strategische gebieden de buurtbewoners consulteerde, was de stilte  gedurende heel de planningsperiode oorverdovend.

Alles is besproken achter gesloten deuren. Het brede publiek kreeg alleen een persbericht na de goedkeuring van het richtschema door de regering. 

Nochtans belangt de ontwikkeling van een site van die omvang alle Brusselaars aan. Want het is op die schaarse grondreserves dat het Brussels Gewest een antwoord kan bieden op haar vele uitdagingen. Uitdagingen die alle Brusselaars raken.

Ondertussen elders in Brussel …

Is een groep Brusselaars al een ruim jaar aan het onderzoeken hoe het principe van de commons, van het gemeengoed,  de problemen van de stad en de maatschappij in het algemeen kan helpen oplossen. Ze vertrekken vanuit de overtuiging, die onder andere verdedigd wordt door Elinor Ostrom (nobelprijs economie in 2009), dat gemeenschappelijk beheer een uitweg biedt uit de economische, ecologische en sociale crisis.

Commons?

Met Commons of gemeengoed bedoelen we een eeuwenoude organisatievorm die vandaag opnieuw de kop opsteekt op verschillende plaatsen. Het initiatief dat wereldwijd het best bekend is, is ongetwijfeld Wikipedia, een online encyclopedie, opgestart binnen de internationale gemeenschap, waar iedereen toe kan bijdragen en de regels samen bewaakt worden. Ook in Brussel lopen er de laatste jaren ontelbare initiatieven: collectieve tuinen, cohousingprojecten of  het samen ontwikkelen van vrije software. Ook lokale alternatieve munten, ruilnetwerken of autodelen zijn vormen van gemeengoed. En op een iets grotere schaal bestaat er de Community Land Trust, waar burgers, verenigingen en overheid samen zorgen voor de bouw van koopwoningen voor gezinnen met een laag inkomen. En dit op gemeenschappelijke grond.

Het DNA tegen de crisis

Elinor Ostrom onderzocht hoe gemeenschappen overal in de wereld zich organiseren om natuurlijke hulpbronnen te beheren en hoe ze samen regels en normen vastleggen voor het gemeenschappelijk gebruik en beheer van uiteenlopende dingen. Eerherstel dus voor een wat vergeten vorm van samenleven. En een dik vraagteken bij het kapitalistische credo dat de mens als egoïstisch wezen niet in staat zou zijn om zich te organiseren en samen te werken.

Vandaag blijkt dat dit kapitalisme op heel wat maatschappelijke, ecologische en zelfs economische problemen geen antwoord heeft. De armoede stijgt alleen maar en de kloof tussen rijk en arm neemt toe. Met alle sociale problemen en conflicten als gevolg. Ook op ecologisch vlak zitten we in een neerwaartse spiraal: de grondstoffen worden schaars, de biodiversiteit neemt af, de aarde warmt op … De tijd dringt en het is duidelijk dat een grondige verandering nodig is.

Het gemeengoed als centraal beheersprincipe voor stad en maatschappij kan een oplossing zijn. Of zoals David Bollier (blogger en activist, VS) het mooi omschrijft: “Eigenlijk zijn de commons het DNA of de grondslag die dient om onze economie, politiek en cultuur een nieuwe invulling te geven.”

Commons Josaphat

In de zoektocht naar een concretisering van het commons concept voor de Brusselse stadsontwikkeling, kwam de blik van het Brussels collectief al snel op de Josaphat site terecht. Toevallig werden tezelfdertijd de plannen van de overheid concreter, waardoor deze keuze ineens brandend actueel wordt.

Door te focussen op Josaphat hoopt het collectief Commons Josaphat (CJ) de toekomst van de site te beïnvloeden en ervoor te zorgen dat de site niet geprivatiseerd wordt. Commons Josaphat droomt van een wijk in gemeenschappelijk bezit en beheer die toegankelijk blijft voor alle Brusselaars, in de eerste plaats voor hen voor wie het elders onbetaalbaar is geworden.

Make your own city

Vanuit de filosofie van de commons is het logisch dat CJ ook dit denkproces als een gemeenschappelijk proces ziet. Daarom roepen ze alle Brusselaars op om mee de handen uit de mouwen te steken en ideeën te delen en ontwikkelen om van Josaphat een gemeenschappelijke wijk te maken. Er staat een mooie uitdaging voor ons, maar de taak is ook uiterst complex: we zoeken ideeën voor een gemeenschappelijke ontwikkeling en beheer van het terrein, van de gebouwen die er kunnen komen, van de openbare ruimte. Welk onderwijs, hoe kan de handel georganiseerd worden, welke economie? En dit ook in relatie met de omliggende wijken en de hele stad.

Het principe van gemeengoed staat centraal in deze ideeënoproep, maar de ideeën zelf kunnen over allerlei aspecten gaan: een plan voor de hele wijk, een speeltuig, een computerprogramma, een tuin … Het kan gaan over tastbare dingen, maar ook over ontastbare dingen. Ideeën zijn dus ook welkom. Bijvoorbeeld over hoe beslissingen moeten worden genomen of hoe de natuur kan worden beheerd.

Collectief met de overheid

Verschillende onderzoekers tonen het ook aan, essentieel voor het slagen van commons in de maatschappij is de steun van hogere overheden. De ideeënoproep van Commons Josaphat is dan ook een oproep aan de politiek en het gewest om mee na te denken over commons in Brussel. Zo kan de droom om op een nieuwe manier stad te maken realiteit worden.

Meer informatie over de ideeënoproep via : commonsjosaphat.wordpress