Toekomstwijk op Josaphat?

Voor de eerste keer sinds lang kan het Brussels Gewest een grondreserve helemaal alleen vorm te geven. Zonder rekening te moeten houden met de desiderata van een privé-promotor. Noem het gerust een ideale situatie om te experimenteren en een ambitieuze, duurzame wijk te bouwen. Commons Josaphat - een collectief van buurtbewoners, activisten, studenten, vrijwilligers - vraagt om deze gelegenheid aan te grijpen om hier de wijk van de toekomst, un quartier en commun te bouwen. Maar hoever zal de overheid hierin willen gaan? An Descheemaeker, coördinator van BRAL en actief in de stuurgroep van Commons Josaphat, maakt een analyse. 

De Josaphatsite is een grotendeels braakliggend terrein op de grens tussen Schaarbeek en Evere, op een boogscheut van het Meiserplein. Dit oud spoorwegterrein van 24 h is eigendom van het Brussels Gewest.

Dit is dus de ideale situatie voor de overheid om te experimenteren, om nieuwe concepten uit te proberen en een ambitieuze wijk te bouwen. Van een privé-ontwikkelaar verwacht je namelijk niet altijd veel experiment, tenzij dit ergens een duidelijke winst zou opleveren. Dit experiment zou dus kunnen (en moeten) een echt antwoord bieden op de sociale, economische en ecologische uitdagingen van Brussel.

Commons?

Vandaag experimenteren veel Brusselaars al met vormen van “gemeengoed” : de gemeenschappelijke aankoopgroepen, collectief wonen, collectieve tuinen, kindercrèches in zelfbeheer, hackers space, Community Land Trust, coöperatieve supermarkt, coöperatieve voor energieproductie, gemeenschappelijke kranten, .... maar Commons Josaphat – een collectief dat sinds 2013 de steun krijgt van BRAL - gaat nog verder.

Dit collectief wil voortbouwen op deze verschillende ervaringen. We geloven dat de Josaphat-site een innoverende voorbeeldwijk kan worden, die beantwoordt aan ecologische, economische en sociale uitdagingen. Een wijk die ja zegt tegen coöperatie, samenwerking en lokale economie; een wijk die solidaire, interculturele en intergenerationele dynamieken creëert, een wijk die de nadruk legt op leefkwaliteit. We laten ons hierbij inspireren door inspirerende voorbeelden als Kalkbreite in Zurich, Freiburg, Letchworth en nog vele andere.

We zien op de Josaphat-site graag een wijk ontstaan waar ook de publieke ruimte collectief beheerd wordt. Waar de straten en pleinen als ontmoetingsplaatsen gebruikt worden, en waar maatschappelijke debatten  kunnen ontstaan.

We moeten samen op zoek naar hoe Brussel bestuurd kan worden als een commons, een gemeengoed. Om inspiratie op te doen organiseerden we in 2014 een ideeënoproep, gericht aan alle Brusselaars. Deze meer dan 50 inzendingen, samen met de tientallen discussies tijdens ateliers en (internationale) uitwisselingen op de site, hebben niet alleen de visie op de site bepaald, maar ook het collectief zelf gevormd.

Huisvesting en winkels als gemeengoed

In september 2015 stelden we die visie voor op een publieksdag op de Josaphat-site. De tekst kreeg de titel “Josaphat en commun. D’une réserve foncière à un quartier en bien commun”. We gaan hieronder kort even in op enkele van de ideeën.

Zo geeft Commons Josaphat een beeld van hoe de huisvesting op Josaphat kan gebouwd en beheerd worden als gemeengoed, waar mensen zelf en collectief hun woningen uitdenken en bouwen, met aandacht voor gemeenschappelijke ruimtes en een goede energie-performantie. We zien op de Josaphat-site graag een wijk ontstaan waar ook de publieke ruimte collectief beheerd wordt. Waar de straten en pleinen als ontmoetingsplaatsen gebruikt worden, en waar maatschappelijke debatten  kunnen ontstaan.

Economische activiteiten krijgen ook een centrale plaats in de toekomstige buurt. Om van bij het begin een gemeenschappelijke, lokale, groene economie te stimuleren, stelt Commons Josaphat voor om te starten met een incubator of centrum voor coöperatieven, waar startende initiatieven gestimuleerd en begeleid worden met aandacht voor de lokale noden en mogelijkheden. Een coöperatief bouwbedrijf bijvoorbeeld, opgericht door Brusselaars, zou dan de collectieve woonprojecten op de site kunnen bouwen. En waarom geen coöperatieve supermarkt?  We vragen ook dat van bij de start initiatieven ontstaan die een circulaire korte-keten-economie op schaal van de wijk, en daarbuiten, realiseert.

Commons Josaphat stelt dan ook voor om tijdelijk gebruik van de site mogelijk te maken, een ideale manier om alle partners rond een gemeenschappelijk project bijeen te krijgen. 

De visie van Commons Josaphat gaat natuurlijk ook over groene ruimte, over mobiliteit en energie, en ook over publieke voorzieningen. Lees er daarom gerust de volledige tekst hieronder eens op na!

Vanaf tijdelijk gebruik

Josaphat en commun realiseer je niet van de ene dag op de andere. In het plannings- en uitvoeringsproces moet er voldoende ruimte gegeven worden voor wat we noemen commoning. De samenwerking tussen overheid, burgers en privé-actoren moet van bij de start vorm gegeven worden, zowel in de activiteiten die plaatsvinden op de site als in het beheer ervan. Commons Josaphat stelt dan ook voor om tijdelijk gebruik van de site mogelijk te maken, een ideale manier om alle partners rond een gemeenschappelijk project bijeen te krijgen. Dat tijdelijk gebruik kan dan in co-beheer worden begeleid. Op deze manier creëer je een vertrouwensbasis en kunnen mensen ervaring opdoen, nog  voor er effectief moet gebouwd worden.

En hoe ziet het gewest Josaphat?

Op 10 december 2015 stelde het gewest, samen met vertegenwoordigers van Schaarbeek en Evere, haar visie op de ontwikkeling van de Josaphatsite voor. Die wordt momenteel in een zogeheten Richtschema gegoten: het Gewest wil er 1.800 woningen, er wordt plaats vrijgehouden voor productieactiviteiten, voor publieke functies (school, crèche, park, speeltuinen, ...?) en voor handelsactiviteiten.

Gezien de druk op de Brusselse woningmarkt, is het interessant dat de klemtoon op wonen ligt. Ook het aantal het aantal geplande sociale huurwoningen - de geviseerde 24% ligt boven het Brussels gemiddelde - lijkt ambitieus. Maar toch krijgen we op essenitiële vragen vandaag nog geen antwoord.

Is de geplande dichtheid voor de site wel haalbaar? Worden er genoeg scholen en publieke ruimte voorzien? Daarover is vandaag nog geen duidelijkheid. En wat zijn juist de plannen met de grondeigendom? Als 56% van de woningen gebouwd zal worden door privé-investeerders, kan de overheid dan nog eigenaar van de grond blijven? En als we rekening houden met het feit dat de publieke koopwoningen gebouwd door de gewestelijke ontwikkelingsmaatschapp citydev.brussels op termijn ook geprivatiseerd worden, zal op termijn makkelijk 72% van de woningen in privéhanden vallen. Veel ruimte voor commoning schiet er dan niet meer over.

En nu ?

Ook al heeft het gewest noch Commons Josaphat, noch de buurtbewoners, bij de opmaak van het richtschema betrokken, toch zien we zeker nog voldoende pistes om onze visie te realiseren.

Maar het is voorlopig nog afwachten hoe ver het gewest wil gaan om hier een innovatieve voorbeeldwijk te bouwen. Het openbaar onderzoek van het richtschema zou normaal gezien in maart 2016 moeten starten.

Commons Josaphat en BRAL zullen alvast Josaphat en Commun blijven verdedigen. 

An Descheemaeker | coördinator BRAL en lid stuurgroep Commons Josaphat