BRAL bezoekt la Ferme du Chant des Cailles

Op een hete vrijdagnamiddag nam stagiaire Eline de medewerkers van BRAL mee op een bezoek aan de stadsboerderij ‘La Ferme du Chant des Cailles’, gelegen op het Kwartelveld (Champ des Cailles) in Watermaal-Bosvoorde. Enkele leden van de boerderij gidsten ons doorheen de verschillende activiteiten van de boerderij en vertelden ons waarom de boerderij volgens hen onder vuur staat. In dit artikel beschrijft Eline de werking van de boerderij en het huidige conflict op het terrein, gevolgd door een eigen reflectie over de stand van zaken. 

Het Kwartelveld (Champ des Cailles) is een terrein van 3 ha, gelegen in Watermaal-Bosvoorde, dat sinds 1964 in handen is van de sociale huisvestingsmaatschappij Logis-Floréal. In 2012 startten enkele professionele landbouwers van Le début des Haricots, samen met buurtbewoners, hun eigen biologisch stadslandbouwproject op het terrein. Sinds 2014 bestaat deze boerderij als de vzw 'La Ferme du Chant des Cailles', onder een tijdelijk contract met Logis-Floréal. Intussen is de boerderij uitgegroeid tot een groot coöperatief project dat ongeveer 800 mensen betrekt, maar, na iets meer dan 50 jaar, kondigde de sociale huisvestingsmaatschappij haar plan aan om woningen op het terrein te bouwen. Dat heeft uiteraard haar effect op de activiteiten van La Ferme du Chant des Cailles.

Van groentekweek tot verjaardagsfeestjes: de activiteiten op de boerderij

La Ferme du Chant des Cailles heeft veel te bieden. De vzw is een koepel van verschillende coöperatieven: de groenten-, fruit- en kruidenkwekerij, de volkstuintjes, de schapenmelkerij en de participatieve kruidenierswinkel. Aan het hele project nemen ongeveer 800 leden deel. Daarnaast is het terrein ook een plek voor ontspanning. Het is voor iedereen toegankelijk en op zondagen worden er regelmatig workshops, evenementen of verjaardagsfeestjes georganiseerd, of kan je er een ijsje komen eten. Verder organiseert de boerderij pedagogische activiteiten voor de lagere scholen in de buurt. Zij komen er geregeld voor een rondleiding en er zijn klasjes die hun eigen perceeltje bewerken. De medewerkers van de boerderij vertelden ons hoe het lidmaatschap van de boerderij werkt.

De boerderij werkt op basis van abonnementen, wat betekent dat buurtbewoners (die binnen een straal van 1 km wonen) jaarlijks een bedrag aan lidgeld betalen om zelf hun groenten te gaan plukken. Op de groentekwekerij zijn momenteel 400 mensen geabonneerd en 600 mensen staan op de wachtlijst. Dat wil zeggen dat er duizend mensen uit 10.000 buurtbewoners geïnteresseerd zijn. Terwijl het project in haar eerste jaar 60 buurtbewoners betrok, kent het nu een enorm groot succes onder de bevolking. Naast de groenten- en fruitboerderij, kunnen de buurtbewoners zich ook abonneren op de kruidenkwekerij en de schapenmelkerij. Er zijn ook 80 mensen die in kleine groepjes hun eigen perceel bewerken.

De buurtbewoners hechten heel veel belang aan de sociale diensten die de boerderij levert. De leden van de boerderij komen er bij het oogsten van hun groenten in contact met elkaar en met de werknemers en vrijwilligers op het veld. Daarnaast wordt van elk lid verwacht om één keer per maand mee het veld te bewerken. Zo leert iedereen die betrokken is bij de boerderij bij over de kunst van het landbouwen, de verschillende soorten groenten en hun seizoensgebondenheid.

Wie is lid van de boerderij?

De boerderij treft heel wat maatregelen om het lidmaatschap toegankelijk te maken voor de inwoners van de sociale woningen in de buurt. De buurt Logis-Floréal kent namelijk een percentage van 59% sociale woningen. Daarom zijn de tarieven van de abonnementen afhankelijk van je wat je zelf kan bijdragen. Het normale tarief is één euro per persoon per dag, maar om dit bedrag te bekomen, betalen sommigen wat meer en anderen wat minder. Dit varieert van 280 tot 450 euro per jaar. Volgens de leden berust de werking van de boerderij op veel solidariteit: “elk jaar zijn er meer leden van de boerderij die meer willen betalen.” Bovendien krijgen sociale huurders voorrang op de wachtlijst van de boerderij. Dit maakt dat 17% van de abonnees sociale huurders zijn, een stijging van meer dan 4% ten opzichte van 2020, maar nog steeds niet in verhouding met het percentage aan sociale woningen in de buurt.

De leden van de boerderij geven toe dat het lidmaatschap, ondanks de maatregelen, voor veel sociale huurders toch nog te duur is. De voedselvoorziening die de boerderij oplevert, is namelijk niet altijd voldoende en moet worden aangevuld met producten uit de supermarkt. De sociale huisvestingsmaatschappij Logis-Floréal heeft een voorstel gedaan aan de boerderij om een financiële bijdrage te leveren, opdat de laagste inkomens nog minder hoeven te betalen, maar de boerderij wil haar zelfstandigheid en stabiliteit behouden, omdat ze anders vrezen voor hun bestaanszekerheid. Daarnaast zijn er nog redenen die meespelen in waarom iemand zich abonneert op de boerderij. Het telen van de eigen groenten vraagt namelijk tijd en fysieke inspanning. Dit maakt de boerderij niet voor iedereen toegankelijk.

Belang van La Ferme du Chant des Cailles binnen het kader van stadslandbouw

De leden van La Ferme du Chant des Cailles zien het project als emblematisch voor hoe landbouw kan worden toegepast in Brussel. Stadslandbouw is belangrijk voor grootsteden, omdat het onder meer bijdraagt tot voedselzekerheid, sociale cohesie, biodiversiteit, luchtkwaliteit en veerkracht bij klimaatverandering.[1] Deze doelstellingen maken ook deel uit van de Good Food-strategie van het gewest, die inzet op lokale en duurzame voedselproductie en ingaat tegen voedselverspilling. De doelstelling van Good Food is om tegen 2030, 30% van de voedselvoorziening binnen het gewest te produceren.

De boerderij heeft natuurlijk een grote rol in de voedselvoorziening van de buurt en een overgang naar een meer ecologische manier van leven. De leden die we spraken, komen toe met de groenten die ze van het veld halen. Dat gaat natuurlijk enkel wanneer je volgens de seizoenen leeft. Ook de overschotten worden zorgvuldig verwerkt. Zodra de oogst van een gewas op zijn einde is en de grond moet worden gebruikt voor een nieuwe groente, wordt dit aangeduid met een rode vlag en mogen de leden zoveel plukken als ze willen. De rest van de overschotten gaan naar het OCMW en ‘frigos solidaires’.

Daarnaast wijzen de leden van de boerderij op het belang van het Kwartelveld als groene ruimte. Het is geen uitzondering in Watermaal-Bosvoorde, want het terrein is omgeven door veel andere groene ruimten en ligt vlakbij het Zoniënwoud. Toch kan volgens de leden van de boerderij in deze huidige klimaaturgentie elk stukje groen dat bewaard kan worden het verschil maken.

Kunnen stadslandbouw en sociale woningen hand in hand gaan?

De huidige bouwplannen bevatten 70 woningen - dit waren er oorspronkelijk 150 -, waarvan 56 sociale en 14 middenklasse woningen. Het bouwproject zou in zijn geheel 25% van het terrein innemen, waarvan 10% aan gebouwen en de rest autowegen, parking en andere voorzieningen. De boerderij neemt nu ongeveer het hele terrein in beslag (2.7 ha), wat wil zeggen dat een deel van de boerderij ongetwijfeld zal moeten wijken voor de bouwplannen, het is enkel nog onduidelijk welk deel.

De studie ‘Symbiose Agriculture Urbaine Logement Environnement/Ecosystèmes’ (SAULE) wijst op veel leegstand in de buurt, ook binnen de sociale woningen van Logis-Floréal.

Maar moet een deel van het terrein echt wijken om nieuwe sociale woningen te creëren in de buurt? In 2017 legde het gewest een moratorium op van drie jaar voor het project. Terwijl werd er een studie gedaan in opdracht van het gewest en in partnerschap met Logis-Floréal, la Ferme du Chant des Cailles en andere partners. Deze studie onderzocht hoe stadslandbouw en huisvesting kunnen samengaan in de buurt. De studie genaamd, ‘Symbiose Agriculture Urbaine Logement Environnement/Ecosystèmes’ (SAULE) werd uitgebracht in 2020. Deze wijst op veel leegstand in de buurt, ook binnen de sociale woningen van Logis-Floréal. Daar zijn de éénslaapkamerwoningen volledig volzet, maar onder de woningen met meerdere slaapkamers, is er veel leegstand. Van de sociale woningen met 3 slaapkamers, staat meer dan een kwart leeg. Deze zouden volgens de studie kunnen worden omgebouwd tot kleinere units. Ook de lage dichtheid van de niet-geklasseerde gebouwen in de buurt en de leegstaande garages zouden een alternatief kunnen bieden voor sociale woningbouw.[2] De leden van de boerderij vragen de sociale huisvestingsmaatschappij om meer rekening te houden met de resultaten van deze studie.

Herbestemming van leegstaande woningen of gebouwen is echter een langzame procedure en leegstandsbeheer staat nog niet op punt in Brussel. Hier probeert staatssecretaris voor huisvesting Nawal Ben Hamou verandering in te brengen door een opname te laten maken van deze leegstand en de procedures voor herbestemming te vergemakkelijken. Het project St.-Vide-Leegbeek heeft de leegstand in Brussel geschat op 6.500 km², waarvan 10% van het beschikbare aantal sociale woningen. Dit project stelt tijdelijke bewoning voor als mogelijke (tijdelijke) oplossing. Maar wanneer 50.000 gezinnen in Brussel wachten op sociale woningen, zijn ook de onbebouwde terreinen die in handen zijn van de sociale huisvestingsmaatschappij van belang.

Onder de buurtbewoners bestaat er veel tegenstand voor een bouwproject op het terrein, omdat ze bang zijn dat het terrein, als groene ruimte, en de werking van de boerderij in het gedrang komen. In februari werd er nog een mars georganiseerd voor het behoud van het volledige terrein door de actiegroep ‘Les Ami.e.s du Champ des Cailles’, die eerder dit jaar een petitie met 9000 handtekeningen voorlegde aan de regering van het gewest. Ook burgemeester Olivier Deleuze (Ecolo) verzet zich tegen het project. “De gemeente Watermaal-Bosvoorde telt 17% sociale woningen. En wij zijn er voorstander van om die dynamiek voort te zetten, maar niet tegen elke prijs”, sprak de burgemeester op de voorstelling van het bouwproject door de BGHM vorige maand. Hij wijst vooral op het belang van het terrein als ontmoetingsplaats en groene long in de omgeving. In maart stelde de burgemeester een plan voor aan de Gewestelijke Huisvestingsmaatschappij (BGHM) om de woningbouw op het terrein verder in te perken tot 50 woningen en gebruik te maken van een ander terrein en leegstaande middelgrote woningen om meer sociale woningen te bouwen. Hierover kwam geen akkoord.

Volgens de sociale huisvestingsmaatschappij komt de boerderij niet in het gedrang door de bouw en zou ze kunnen worden geïntegreerd in het nieuwe woonproject. Samen met de nieuwe bewoners zou het groene project kunnen worden verder gezet, wat de sociale cohesie ten goede zou komen. Maar of de nieuwe bewoners zouden kunnen deelnemen aan de boerderij is onzeker, gezien er nu al een enorme wachtlijst is voor de boerderij.

De tegenstand die de huidige bouwplannen opwekken bij de buurtbewoners wordt vaak gezien als één tegen sociale woningen. “Integendeel” zeggen de leden van de boerderij. Ze benadrukken dat Watermaal-Bosvoorde een gemeente is met één van de hoogste percentages aan sociale huisvesting (18%), “en dit mag gerust meer zijn. We vragen ons enkel af waarom het per se op dit terrein moet, wanneer de enige reden is dat het terrein 60 jaar geleden in handen van de sociale huisvestingsmaatschappij kwam.” In tussentijd is er veel veranderd en is er een mooi project gestart op het terrein dat zorgt voor sociale cohesie tussen de buurtbewoners.”

Wat zijn de vooruitzichten voor de boerderij?

Intussen hebben verschillende studiebureaus de opdracht gekregen om de bouwplannen voor de 70 woningen uit te werken. De locatie van de nieuwe woningen ligt nog niet vast,  maar voor de ingebruikname van de overige 75% van het terrein lanceerde de Logis-Floréal een concessie oproep op 3 juni. Deze concessie zal voor 10 jaar worden verleend aan een project dat stadslandbouw en sociale cohesie combineert. Hierover wordt beslist op 1 januari 2023. La Ferme du Chant des Cailles kan dus haar project indienen, maar ze hebben geen zekerheid op hun voortbestaan. Ze hopen ook dat deze concessie kan garanderen dat de boerderij onder haar huidige concept - wat wil zeggen biologische en kwaliteitsvolle landbouw - kan blijven bestaan en dat de abonnees betrokken blijven. Waar de leden van de boerderij momenteel erg mee worstelen, is dat ze hun enthousiasme verliezen. “Het is een project dat is opgericht door enthousiaste burgers en een voorbeeld zou kunnen vormen voor de rest van de stad, maar we moeten voortdurend vechten om te kunnen blijven bestaan.”

Reflectie

Het debat rond de Champ des Cailles is opnieuw een voorbeeld van hoe groene ruimten en sociale woningen tegenover elkaar worden geplaatst. Het is echter nooit zo een tweeledige discussie. De ecologische overwegingen of het nog wel nodig is om te bouwen op grond die nog niet verhard is, klinken steeds luider. Om de enorme sociale huisvestingscrisis op te vangen moet worden gezocht naar alternatieven, zoals het herbestemmen van leegstaande gebouwen optimaliseren en versnellen en te kijken naar opties voor tijdelijke bewoning. Braakliggende terreinen zullen deze crisis namelijk niet alleen kunnen opvangen. Ook moet bij het bouwen van nieuwe sociale woningen, rekening worden gehouden met een voldoende aanbod aan voorzieningen in de buurt voor de sociale huurders. Voor het behouden van groene ruimten in de stad moet dan weer worden gekeken naar zowel de ecologische als de sociale diensten die deze leveren. In elk geval moet het debat worden geplaatst in een ruimer perspectief dan de kwestie op het terrein zelf.

Voor de wijk Logis-Floréal is het daarom van belang dat de resultaten van de studie SAULE in rekening worden gebracht om te bekijken wat er mogelijk is op vlak van sociale woningen buiten het Kwartelveld. Maar de herbestemming van leegstaande woningen is een project van lange adem en gezien de urgente nood aan sociale woningen, is het logisch om de terreinen die nog in handen zijn van het de gewestelijke sociale huisvestingsmaatschappij hiervoor te gebruiken. Het project van 70 woningen dat nu op tafel ligt, is zowel op de schaal van het terrein als in het bredere kader van de huisvestingscrisis een kleinschalig project. Hiermee blijft er ruimte voor een duurzaam project dat de sociale cohesie in de buurt kan versterken.

La Ferme du Chant des Cailles is een waardevol project in het kader van een sociaalecologische transitie van het gewest. De boerderij zorgt voor een bewustwording over voedselvoorziening onder de bevolking en zet in op lokale en biologische voedselproductie. Het kan een voorbeeld zijn voor stadslandbouw in de rest van het gewest.

La Ferme du Chant des Cailles is een waardevol project in het kader van een sociaalecologische transitie van het gewest. De boerderij zorgt voor een bewustwording over voedselvoorziening onder de bevolking en zet in op lokale en biologische voedselproductie. Het kan een voorbeeld zijn voor stadslandbouw in de rest van het gewest. La Ferme du Chant des Cailles zit nu al aan haar capaciteitslimiet, dus om verder in te zetten op lokale voedselvoorziening zullen er meer projecten zoals dit nodig zijn in het gewest. Maar de boerderij is vooral een belangrijke ontmoetingsplaats voor de buurtbewoners. Om een echt voorbeeldproject te zijn als het op sociale cohesie aankomt, zou de boerderij er verder op kunnen inzetten om de buurtbewoners, ook de sociale huurders, nog meer te betrekken in haar project. Hiervoor zal het verlagen van de abonnementen en de voorrang voor sociale huurders niet volstaan gezien de capaciteit van de boerderij en de tijdsinspanning en het engagement die het lidmaatschap van de boerderij vraagt.

Als de boerderij kan blijven bestaan op de overige 75% van het terrein, zouden de ecologische en sociale diensten die zij levert, kunnen worden verder gezet en misschien zelfs worden uitgebreid naar meer buurtbewoners. Hiervoor is een goede verstandhouding en transparant overleg tussen de boerderij en de sociale huisvestingsmaatschappij noodzakelijk. De concessie oproep benadrukt in ieder geval het belang van een participatief stadslandbouwproject dat de sociale cohesie versterkt. Indien de concessie wordt verleend aan La Ferme du Chant des Cailles, is het belangrijk dat zij wordt ondersteund in haar project, en dat voor een lange termijn. Daarnaast is het ook noodzakelijk dat de plannen die op de tekentafel liggen rekening houden met de verschillende sociale en ecologische diensten van de boerderij.

[1] Lin, B., Philpott, S. & Jha, S. (2015). The future of urban agriculture and biodiversity-ecosystem services: Challenges and next steps. Basic and Applied Ecology 16(3), p. 189-201.https://doi.org/10.1016/j.baae.2015.01.005

[2] innoviris.brussels. (april 2020). SAULE Carnet de recherche, p. 42-43 https://saule-webdoc.be/Rapport_SAULE.pdf