Carte Blanche CanalPARK (Ninoofsepoort)

CanalPark of de onorthodoxe ontstaansgeschiedenis van het ‘evolutief’ park aan de Ninoofsepoort.

Weinig mensen herinneren zich dat de speelse bezettingen van het Beursplein door Picnic The Streets uitzwermden naar Elsene en Molenbeek - eenmalig, in 2013. Vooral aan de Ninoofsepoort in Molenbeek is het vervolg verbluffend.

Een dikke vijf jaar geleden palmde de actiegroep Picnic The Streets voor de eerste keer het Brusselse Beursplein in. Voor de enen zijn ze de aanstokers van de betwiste Piétonnier en het manke circulatieplan. Voor anderen blijven ze de voorvechters van de stad van de toekomst.

Feit is dat de ideeënstrijd om de schaarse publieke ruimte in Brussel volop woedt. Koning auto komt daarbij niet meer automatisch op de eerste plaats en de leefkwaliteit voor de Brusselaars wordt eindelijk ernstig genomen. Meer rustpunten en meer groen zijn enkele van de speerpunten. Jammer genoeg dienen zich de afgelopen jaren, met het ongebreidelde toerisme en de aaneenschakeling van grote evenementen, alweer twee geduchte tegenstanders aan.  

Ondertussen in Molenbeek

De  omgeving van de Ninoofsepoort, in het bijzonder de Heyvaertwijk, kende vanaf de jaren 1960 de grootste stadsvlucht van het hele Brusselse gewest. Wie het zich kon veroorloven, trok weg. Ook vandaag nog. De ligging van de wijk, op het snijpunt van drie gemeenten en (later) evenveel politiezones, was daar allicht niet vreemd aan.  De wijk, met weinig stemgerechtigden, kreeg bitter weinig politieke aandacht.

Niettemin werd in het eerste Brusselse Gewestplan van 1979 een fractie van de Ninoofsepoort ingekleurd als groene zone. Maar daarmee was de kous meteen ook af. Sindsdien gebeurde er van overheidswege jarenlang weinig tot niets. De wijk werd meegesleurd in een neerwaartse spiraal van verloedering en kleine criminaliteit en transformeerde naar een draaischijf voor afgeschreven auto’s op weg naar alle uithoeken van de wereld.

Voor een goed begrip: in dit artikel slaat de Ninoofsepoort op een zone van grofweg 5 ha tussen de Kleine Ring en het Ninoofseplein in het westen, de site van Arts et Métiers in het zuiden en het kanaal Brussel-Charleroi in het noordoosten.

De bewoners morren

Een kleine tien jaar geleden begonnen bewonersgroepen aan beide kanten van het kanaal zich te roeren. Niet toevallig na de bouw van de zogenaamde Terrassen aan de Sluis, een gigantisch bouwproject tussen de Nijverheidskaai en de Heyvaertstraat. Middenklassewoningen, gebouwd door de toenmalige GomB (nu Citydev) en vastgoedpromotor Besix (onthoud die naam). De toenmalige Brusselse meerderheid boog zich eindelijk over het dossier van de Ninoofsepoort.

In het zicht van de zogenaamde moeder aller verkiezingen in 2014 kwamen de verschillende overheden (van federaal tot gemeentelijk), privépromotoren, allerlei huisvestingsmaatschappijen, Beliris en de MIVB (allicht vergeet ik er nog) in de coulissen tot een bijzonder ingewikkeld en zielloos compromis dat bij voorbaat gedoemd was te mislukken. In de voorliggende plannen was, geheel volgens het Gewestplan en latere bestemmingsplannen, alweer slechts een minuscuul park voorzien. De rest zou volgebouwd worden. Het plan stierf een stille dood, al diende het wel als blauwdruk (mits één cruciale aanpassing: zie verder) voor de wegenwerken die momenteel aan de gang zijn.

Ondertussen hadden, in de nasleep van de geslaagde Picnic aan de Ninoofsepoort in 2013, enkele actie- en bewonersgroepen de handen in elkaar geslagen, met als doel zo snel mogelijk een zo groot mogelijk park af te dwingen. CanalPARK was geboren. Haar motto: “Als de overheid het niet doet, dan doen we het zelf.”

Actie

Het streven van CanalPARK kwam niet uit de lucht gevallen. Hoewel het Brussels Hoofdstedelijk gewest met 25m2 groen/inwoner best wel hoog ligt, daalt dit getal in de kanaalzone tot amper 0,5m2 . Onder andere bij gebrek aan een gezonde leefomgeving, sterft een bewoner van de dichtbevolkte volkswijken langs het kanaal gemiddeld vijf jaar vroeger dan zijn stadsgenoot aan de bosrijke oost- en zuidkant van het gewest.

Het snode plan van CanalPARK was om alvast te beginnen met de aanleg van een park in de immense hangar in het midden van de site, die Net Brussel enkele jaren voordien had verlaten. Eens het Pop Up Park klaar, zouden het dak en een deel van de muren weggeslagen worden. Tadaa!

Om een en ander te bekostigen werd een crowdfunding-campagne opgestart die op een maand tijd enkele duizenden euro opleverde. De gulle gevers werden automatisch lid van de feitelijke coöperatie CanalPARK. Juridische nonsens maar wel wervend. Mensen doneerden tussen 10 euro voor een m² veldbloementapijt tot 750 euro voor een speeltuig op maat. (Jawel. Twee mensen schonken wel degelijk 750 euro.)

Helaas kwamen de activisten-tuinders vrij snel tot de vaststelling dat het dak van de hangar bestond uit asbestplaten. Daarom werd besloten om de ingrepen te concentreren in de zone tussen de hangar en het kanaal. Het begin van de werken werd gemarkeerd door een gigantisch werfpaneel. Grond werd geleverd. Bloemen werden gezaaid, gras gelegd, groentebakken gevuld, bomen geplant, speeltuigen gebouwd en vele ludieke acties gevoerd. Meer dan een jaar verstreek.

Brand

Paradoxaal genoeg kwam het project van overheidswege pas in een stroomversnelling na een ongeluk. Waarschijnlijk na een uit de hand gelopen dispuut tussen de harddruggebruikers die het leegstaande gebouw ondertussen hadden ingepalmd, gingen grote delen van de hangar in vlammen op. Beseffende dat gigantische hoeveelheden asbest dreigden vrij te komen en dat er een ernstig gevaar dreigde voor de volksgezondheid, trok CanalPARK  aan de alarmbel.

Na enig aandringen mocht er, samen met o.a. Bral, IEB, ARAU en La Rue, aangeschoven worden voor de koffie op het kabinet van minister-voorzitter Rudi Vervoort. Hoewel het eerder een dovemansgesprek was, werd allicht op deze vergadering de basis gelegd voor de latere openheid van de regering en hun keuzes voor de heraanleg van de site. Ook werd besloten om de hangar op de - naar Brusselse normen - relatief korte termijn van 6 maanden af te breken (zonder specifieke veiligheidsmaatregelen).

Ter illustratie: bij een gelijkaardig incident in het Nederlandse Roermond, werd letterlijk de helft van de stad geëvacueerd, waarna de hangar geïsoleerd werd en op enkele dagen tijd voorzichtig afgebroken.

Met het verdwijnen van de hangar werd het enorme potentieel van de site plots heel erg tastbaar. Voor het eerst sinds mensenheugenis kon men van op het Ninoofseplein helemaal doorkijken tot aan de sluis van Molenbeek. Voor de overheid was dat ironisch genoeg een schrikbeeld. Na de decennialange verwaarlozing van de buurt, had ze elke voeling met de bewoners verloren en waren ze in de eerste plaats bevreesd voor sluikstorten en vandalisme.

In een onverhoedse poging tot pacificatie, kregen de jonge gasten van Toestand van overheidswege de opdracht om de gapende wonde in het stadsweefsel tijdelijk te “animeren”. Hoewel de omwonenden en CanalPARK bij de toekenning van deze overheidsopdracht straal genegeerd werden, kwam het vrij snel tot een goede verstandhouding met de jongeren en werden er zelfs wilde plannen gesmeed. De tijd was helaas te kort voor duurzame resultaten.

Toch waren de acties van CanalPARK allesbehalve vruchteloos. Eind vorig jaar werden de ontwerpers van Suède36/Base aangeduid om een park van 2,4 ha te ontwerpen. Net als de Brusselse bouwmeester Kristiaan Borret, die al in 2015 op bezoek kwam bij CanalPARK, luisterden ze goed naar de omwonenden. Het park komt er (relatief) snel en het is bijna dubbel zo groot dan in eerdere plannen. Daarvoor moesten de geplande sociale woningen wel verplaatst worden van het midden naar de rand van de site; op de terreinen van Arts et Métiers. Een huzarenstukje, als je weet dat dit een transfer betekent van Molenbeek naar het grondgebied van Brussel-Stad. Een pluim voor de bouwmeester en de bevoegde ministers. In de nasleep van de tussenkomst op het kabinet van de minister-voorzitter was eerder al beslist om de geplande tramlijn toch niet dwars over maar wel rondom de site te laten lopen. De “cruciale aanpassing”, waarvan hierboven sprake.

Tot slot - en dat kan niet genoeg onderstreept worden- wordt de site op uitdrukkelijke vraag van de omwonenden opgevat een ‘evolutief’ park, wat inhoudt dat het expliciet ruimte laat voor aanpassingen naargelang het gebruik. Een première voor Brussel. De mensen achter CanalPARK verwachten dan ook dat dit park een cruciale schakel zal blijken tussen het centrum van de stad en de Molenbeekse kanaalzone. En waarom het park op termijn niet verder uitbreiden naar het noorden - op de beruchte Besix-driehoek - en het zuidwesten - de gecontesteerde parking op de middenberm van de Kleine Ring?

Waarmee we aansluiten bij partner in crime Philippe Van Parijs: “We mogen ons denken nooit beperken tot wat vandaag politiek haalbaar is.” En zo zijn we weer bij Picnic The Streets. De cirkel is rond. De bewoners maken de stad.

Gerben Van den Abbeele

De plannen voor het ‘evolutief’ park zijn nog in openbaar onderzoek tot 11 oktober. Je kan ze hier raadplegen. Schaar je samen met Bral en CanalPARK achter de plannen: stuur een e-mail naar overlegcommissie.stedenbouw[a]brucity.be of kom naar de overlegcommissie op 17 oktober.

Meer info: steyn[a]bral.brussels

legende foto's
Foto 1 "Picnic The Streets aan de Ninoofsepoort" - foto: Stijn Beeckman
Foto 2 "Introducing: Traffic Gardening" - een van de vele ludieke acties van CanalPARK
Foto 3 "Een amfitheater met wadi’s” - ontwerp en simulatiebeeld: Suéde36/Base
Foto 4 “Ontwerp: Judith Vanistendael”
Foto 5 “@ growfunding/bxl"
Foto 6 "Net echt"