Welke rol voor burgercoöperaties in de energietransitie?

Foto: Marliesplatvoet via Pixabay

Dit artikel verscheen op Pala.be aan de hand van Dirk Barrez. We nemen dit artikel volledig over omdat het kan dienen als een voorzet voor actieve burgers in België om zich te verenigen in een burgercoöperatie in de energietransitie. In een volgend artikel gaan we praten met CityMine(d). Dit lid van ons is aan het experimenteren met energie in de Noord- en Zuidwijk in Brussel.

Bekijk dit artikel als een poging tot globaal denken, lokaal handelen (“think global, act local”). We nemen de woorden van Pieter Leroy, emeritus hoogleraar milieu en beleid in De Standaard (16/11/2021), ter harte. Hij stelt, na afloop van de COP26, dat een alomvattend akkoord tussen een grote groep landen niet de juiste weg is om de klimaatcrisis aan te pakken. “Het is beter om specifiekere besluiten te nemen en concrete voorstellen te doen voor een geleidelijke omschakeling. […] Het grote probleem is niet de vervanging van de ene energiebron of de ene technologie door de andere. Het grote probleem is dat er sociale verandering nodig is.” En die sociale verandering, die begint volgens ons van onderuit. Bij deze, het artikel:

Nieuwe wind- en zonmultinationals eisen wereldwijd een grote plek op in het tijdperk van de elektriciteit. Tonen burgers en hun energiecoöperaties zich even dynamisch?

“De opkomst van hernieuwbare energiemultinationals als Orsted, Enel of Iberdrola is zeker ecologisch en ook sociaal te verantwoorden… Maar die evolutie vloekt met de maatschappelijke ambitie om de wind voor iedereen te laten waaien en ze daarom door burgercoöperaties te laten uitbaten. Zijn die coöperaties echter opgewassen tegen de nieuwe multinationals? Kunnen zij een vergelijkbare dynamiek ontplooien?” Zo eindigde vorige Pala bijdrage.

Krachtmeting tussen coöperaties en energiereuzen

Er speelt zich een belangrijke tegenstrijdigheid af in het revolutionair veranderende energielandschap. Hernieuwbare energie laat toe om de energieproductie fundamenteel te veranderen van een dominant mondiale activiteit – vertrekkend van waar olie, gas en steenkool zich bevinden – naar een veel meer gelokaliseerde activiteit. Er zijn immers zowat overal mogelijkheden om hernieuwbare energiecapaciteit uit te bouwen.

Hernieuwbare energie is in principe ideaal voor de eigendom van samenlevingen

In principe biedt dit uitstekende kansen voor samenlevingen en burgers om de productie van die hernieuwbare energie veel meer in handen te nemen. Het ideale instrument daarvoor is de coöperatieve ondernemingsvorm. En inderdaad laat het begin van de 21ste eeuw een sterke opbloei zijn van energiecoöperaties in nogal wat landen, zeker in Denemarken en Duitsland.

Toch lijkt het er sterk op dat hun transitiekracht niet opgewassen is tegen die van de nieuwe energiemajors. Kijk bv. naar de evolutie in Duitsland, een voorloper in coöperatieve energie met maar liefst 896 energiecoöperaties eind 2020. Samen investeerden ze reeds 3,2 miljard euro in hernieuwbare energie. Ter vergelijking, de Belgische burgercoöperaties zitten aan 100 miljoen euro kapitaal.

Maar al vanaf 2013-2014 vertraagt de groei van het aantal Duitse coöperaties sterk. De jongste jaren komen er maar mondjesmaat bij. Belangrijker nog is dat hun gezamenlijke plannen voor het installeren van nieuwe zonne-energiecapaciteit in drie jaar, van 2018 tot 2021, vrijwel zijn gehalveerd.

Toch lijken coöperaties niet opgewassen tegen nieuwe energiemultinationals

In de snelle energietransitie die we beleven heeft die vertraging grote gevolgen. Alleen al Orsted investeert nu elk jaar ruim de helft meer dan alle Duitse coöperaties in de voorbije 15 jaar. Het aandeel van de Duitse hernieuwbare energie dat coöperaties in handen hebben, daalt de jongste jaren fel. Eind 2020 hebben de energiecoöperaties naar eigen zeggen amper 3,5 procent van de hernieuwbare elektriciteitsproductie. Natuurlijk groeien ze nog maar veel minder snel dan de privéproductie van energiemultinationals.

Zo laten burgers en samenleving de hernieuwbare energie vooral over aan marktspelers. Ze lijken het pleit te verliezen om een relevant deel van de productie zelf in handen te nemen. Of schaart de politiek zich effectief aan de zijde van de samenleving?

Doet politiek het tij keren?

Misschien keert het tij opnieuw. Al in 2015 ziet de Europese Unie een rol voor energiegemeenschappen en dus burgerinitiatieven om de energietransitie voluit te laten slagen. Nederland vertaalt dit in 2019 in verplichte burgerparticipatie (tot de helft) voor nieuwe zonne- en windenergieprojecten op land.

Ook België voorziet in 2019 het principe van burgerparticipatie. Half 2021 komt er zicht op een concrete invulling als de burgers via hun energiecoöperaties uitgenodigd worden om te participeren in de nieuw te bouwen windmolens op zee.

Principes, intenties en uitnodigingen vanwege de politiek zijn mooi maar de geschiedenis leert hoe weinig daarvoor wordt gekocht. Veel beter en echt relevant is de omzetting ervan in verwezenlijkingen. Er blijft immers grote onzekerheid hangen boven het initiatief Burgerwind op Zee. Samen met één of meer consortia kunnen de verzamelde coöperaties dan wel meedoen aan de tenderprocedure voor windconcessies – die is voorzien voor 2023 – daarom zijn ze nog niet bij de winnaars. Dat zou wel het geval zijn indien burgerparticipatie verplicht wordt voor elk consortium … aan de politiek om alsnog die stap te zetten.

Als die stap niet wordt gezet, kan er enkel burgerparticipatie komen indien Burgerwind op Zee aansluiting vindt bij één of meer van de winnende consortia.

En er zijn nog wel wat stappen te zetten, zoals hoe hoog moet of kan het aandeel van de burgers dan wel zijn? Is het bijvoorbeeld 5, 20 of 50 procent van het nieuwe energievermogen? Het persbericht bij de lancering van Burgerwind op Zee verstrekt daarover geen informatie. De overheid heeft er (nog) niets over bepaald.

Belgische coöperaties mikken op 20 procent nieuwe windmolens op zee

Contact met REScoop Vlaanderen leert Pala dat de verzamelde burgercoöperaties mikken op twintig procent van het nieuwe vermogen van in totaal 2,1 GW. Dat is een forse maar geen onmogelijke ambitie. Om dat financieel waar te maken zouden de Belgische burgers zowat 250 miljoen euro aan kapitaal moeten investeren in Burgerwind op Zee.

Mits een goed aangepakte campagne en voluit steunend op hun 100.000 leden en een actief middenveld zou dat laatste niet de zwaarste uitdaging mogen zijn.

Of de burgercoöperaties die kans krijgen of afdwingen … en of die kapitalisering vervolgens lukt? Dat verhaal wordt in de nabije toekomst geschreven. Zeker is dat privébedrijven volop zullen lobbyen om de wind zoveel mogelijk en liefst uitsluitend voor hen te laten waaien. Attente samenlevingen en coöperaties zullen zich zo goed mogelijk verweren. Beslissend zal de opstelling van de politiek zijn.

Dirk Barrez

Hoofdredacteur Pala.be en auteur van TRANSITIE. Onze welvaart van morgen  en 11 politieke dwaasheden. 50 jaar schuldig verzuim van onze politici

Eindnoot van BRAL

Het lijkt ons niet meer dan logisch dat ook burgers kunnen investeren in energie opgewekt in Belgische wateren. Wil je investeren in Burgerwind op zee? Dat kan binnenkort, mits wat goedgemikte politieke druk!

Eerst doet Burgerwind op zee een ronde bij alle deelnemende coöperatieven. Eens het startkapitaal van 5000 euro bij de coöperatieven is verzameld, zijn ze echt op weg om een “energiegemeenschap van energiegemeenschappen” te worden.

Dan wordt het zaak om ervoor te zorgen dat de federale regering Burgerwind op zee een plaats geeft in de “tender” (afwegingsprocedure voor wie zal investeren). De grote spelers doen ook mee en als die teveel druk zetten, zal er misschien toch geen plaats zijn voor de burgers. Zoals Dirk stelt, zou het een goed idee zijn om burgerparticipatie te verplichten voor elk consortium.

Als Burgerwind op zee goedkeuring krijgt van de federale regering om mee te investeren, dan zal iedereen - jij, je tante Marianne en je nonkel Mo, - rechtstreeks een centje kunnen bijdragen aan energie opgewekt op zee! Uiteraard zullen we je laten weten wanneer dat zover is, maar eerst: het startkapitaal van de lokale coöperatieven in orde krijgen.

Het leuke nieuws is: als alles goed gaat, zal er ook voor het eerst een Brusselse coöperatieve voor energie het licht zien en die zal proberen meedoen met Burgerwind op Zee. Daarover later meer. 

Tussen haakjes: niets houdt je tegen om er ook zelf een op te starten. FebeCoop en 1819 - hub.brussels kunnen je helpen met advies. Opgelet wel: Burgerwind op zee is een initiatief van Rescoop en zij volgen het charter van ICA (International Cooperative Alliance). Om in te stappen moet je dus ook de principes uit het charter volgen. Trokken we je over de streep? Laat het ons zeker weten, zodat we je initiatief een (communicatieve) duw in de rug kunnen geven!

Maya Maes