BRAL op verkenningstocht door Rotterdam: stedenbouw, stadsplanning en gentrificatie onder de loep

Van provinciehaven naar grote(re) stad: sloop van de Zandstraatbuurt

De eerste stop van deze BRAL-tweedaagse is om 14u voor het stadhuis van Rotterdam. We hebben er afgesproken met historica Marianne Kerk, werkzaam aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en auteur van onder andere ‘Stadtschmerz’, een boek over gentrificatie, stadsvernieuwing en -vernieling. Gentrificatie is een term waaraan (ook) in Nederland een kritische connotatie hangt; het is niet meer of minder dan “armen de stad uitjagen”. Het is geen nieuw fenomeen maar doorheen de recente geschiedenis een fundamenteel onderdeel geworden van het Rotterdamse stadsbeleid.  

Marianne vliegt er in en vertelt doorheen de namiddag even bevlogen als kritisch over de geschiedenis van haar geliefde stad.  

De verwelkoming is hartelijk, de keuze van ontmoetingspunt strategisch. Vóór het stadhuis waar de Rotterdamse stadsplanning wordt uitgetekend, met daarnaast de vroegere Posttoren die liefkozend de "laatste erectie van het grootkapitaal" wordt genoemd, die momenteel wordt omgetoverd tot een volgende woontoren. De locatie toont de droom van de havenindustriëlen: van Rotterdam een grote havenmetropool maken met banken, kantoren, hoogbouw, grote banen, bruggen, tunnels, … en in de straten daaromheen, wonen mensen.
 

Met de sloop van de Zandstraatbuurt werd een lijn uitgezet, gentrificatie werd een fundamenteel onderdeel van het Rotterdamse stadsbeleid.

Rond 1900 begon de overgang van provinciehaven naar grotere stad. De (her)aanleg van de stad begon dus, in tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen, veel vroeger dan na de schade die de Duitse bommen in ’40-’45 aanrichtten. Eigenlijk stond de stad al van voor WOII in dienst van de haven. Het werd nooit de beoogde stadsmetropool maar wel een metropool voor de haven. Diezelfde haven zorgde voor heel wat arbeidsmigratie, voor nieuwkomers die vaak terecht kwamen in de Zandstraatbuurt. Het is de oudste wijk van de stad en heeft volgens Marianne wel wat weg van onze Brusselse Marollen. 

In 1911-’12 werd deze buurt gesloopt, daarom is het een goed voorbeeld van de Rotterdamse stadsontwikkeling. De buurt werd gekenmerkt door de aanwezigheid van sekswerkers, kleine criminaliteit, kunstenaars, armoede, migranten, Joden, … die allemaal plaats moesten ruimen. Op 21 december 1911 werd door de bewoners een actie georganiseerd. Ze verzamelden zich voor een begrafenisstoet met muziek, zwarte kledij en er werden overlijdensberichten aan de ramen omhoog gehangen.

🎵 Ze gaan de Zandstraat netjes maken
't Wordt 'n kermenadebuurt
De huissies en de stille knippies
Die zijn al an de Raad verhuurd.
Bij Nielsen ken je nie meer dansen,
Bij Charleij zijn geen meissies meer.
En Moeke Bet draagt al 'n hoedje
Die wordt nu zuster in den Heer. 🎵

Met de sloop van de Zandstraatbuurt werd een lijn uitgezet, gentrificatie werd een fundamenteel onderdeel van het Rotterdamse stadsbeleid. Arbeiders moesten plaats ruimen voor de hogere klassen. De stadsvernieuwing is er steeds minder voor arbeiders, er wordt steeds minder sociale huisvesting voorzien.

De verwoeste stad

De volgende stop op Marianne Klerk’s tour is het standbeeld ‘De verwoeste stad’ op Plein 1940, vernoemd naar het beginjaar van WOII toen het bombardement op Rotterdam een groot deel van de stad in de as legde. Het beeld is door de Rotterdammers beter bekend als Jan Zonder Hart.  

Het bronzen beeld stelt een menselijke figuur voor zonder hart, symbool voor het hart van Rotterdam dat verloren ging door de brand die uitbrak na het bombardement van de Duitsers. 15 minuten lang werden bommen gedropt, met de vernieling van 15 000 woningen tot gevolg. 80 000 mensen waren plotsklaps dakloos.
 

De havenbaronnen startten de wederopbouw van Rotterdam al vier dagen na de Duitse bommen. Achter de schermen waren de “Captains of Industry” – of de bazen van de familiebedrijven die de haven controleerden – aan de slag. Ze zaten al lang in de gemeenteraad en konden op die manier de wederopbouw van de stad sturen in lijn met hun economische en esthetische ambities voor Rotterdam. 

Eigenlijk waren de bommen een legitimering om hun modernistische droom van een ‘Little Chicago’ het daglicht te laten zien en Rotterdam te blijven bouwen. Het was makkelijk voor hen om een citymarketingverhaal te ontwikkelen rond de wederopbouw van de stad na de bommen.  

Dat moderne plan was niet genoeg voor de baronnen. Marianne vertaalt het als ‘havenporno’. In de jaren ’50, ’60, ’70 van de vorige eeuw sloopte de gemeente zelf meer dan wat die Duitse bommen hadden gesloopt. In de heropbouw was plaats voor 5.000 mensen, de rest werd letterlijk uit de stad gezet. 

Veel verhalen gaan daardoor verloren, het lijkt wel alsof het verhaal van Rotterdam pas in 1949 begon. Maar zo ga je aan veel voorbij, denk bijvoorbeeld aan het koloniale verleden en rol die de haven daarin speelde. Zo wordt Rotterdam een ruwe, rauwe plek, zonder geschiedenis.

Er wordt al eens smalend gesteld door Rotterdammers dat het geld dat in hun stad wordt verdiend, in Den Haag wordt verdeeld en in Amsterdam wordt uitgegeven.

De verrechtsing van Rotterdam

Het verhaal van 'Perron 0', een project van dominee Hans Visser, is een ander voorbeeld van de Rotterdamse gentrificatie. Het was een safe space voor heroïneverslaafden naast het Centraal Station maar werd al snel opgedoekt door de overlast die de gebruikers veroorzaakten. Een alternatief werd niet gevonden en de overlast verspreidde zich naar andere buurten. (de slag om Perron 0)

Als we het over de geschiedenis van Rotterdam hebben, kunnen we niet anders dan ook even stilstaan bij Pim Fortuyn. We maken een korte pitstop bij zijn standbeeld in de Korte Hoogstraat. Fortuyn was de bezieler van Leefbaar Rotterdam, een extreemrechtse partij die beloofde Rotterdam opnieuw veilig, schoon en proper te gaan maken naar voorbeeld van ‘de grote schoonmaak’ die in de jaren 90 in New York werd gehouden. Pim Fortuyn kwam om het leven na een aanslag, maar liet een zware politieke erfenis na: de politieke en maatschappelijke verrechtsing ging door. De Rotterdamse gentrificatie werd geïnstitutionaliseerd:

• Rotterdamwet: De Wet Bijzondere Maatregelen Grootstedelijke Problematiek (2005) is een Nederlandse wet die werd aangenomen om het aantal personen met een laag inkomen te reguleren in stedelijke woonwijken, wooncomplexen en straten. De wet geeft gemeenten ‘extra mogelijkheden’ om problemen in bepaalde wijken en/of buurten te ‘verbeteren’. 
• Leefbaarometer: Met behulp van de Leefbaarometer kan de leefbaarheid in alle bewoonde wijken, buurten en straten in Nederland gemonitord worden. De Leefbaarometer laat zien hoe de situatie van de leefbaarheid er is en hoe die zich in de afgelopen jaren heeft ontwikkeld. Hiermee biedt de Leefbaarometer informatie voor beleidsvoorbereiding, -bijsturing en -evaluatie voor verschillende partijen die betrokken zijn bij de leefbaarheid van wijken en buurten.
• Woonvisie: Een toekomstige blik op Rotterdam als aantrekkelijke woonstad in 2040. De ambitie is om van Rotterdam in 2040 een betaalbare stad te maken voor iedereen. Een diverse en inclusieve stad en innovatieve woonstad met lef.

Met de institutionalisering van gentrificatie, komt ook het schuldgevoel van de middenklasse bovendrijven: ‘Stadtschmerz’. To comfort the discomfort of the middle class… Er wordt al eens smalend gesteld door Rotterdammers dat het geld dat in hun stad wordt verdiend, in Den Haag wordt verdeeld en in Amsterdam wordt uitgegeven.  

Marianne sloot haar toer af met een werk van de Rotterdamse dichter Jules Deelder. Met voor ons Jan zonder hart, een adembenemend uitzicht op een jachthaven en de big city life van de wolkenkrabbers, vertelde ze de volgende woorden die perfect aansloten bij het tot nu toe gehoorde verhaal:

🎵  Rotown Magic

Rotterdam is niet te filmen 
De beelden wisselen te snel 
Rotterdam heeft geen verleden 
en geen enkele trapgevèl   

Rotterdam is niet romantisch 
heeft geen tijd voor flauwekul 
is niet vatbaar voor suggesties 
luistert niet naar slap gelul   

't Is niet camera-gevoelig 
lijkt niet mooier dan het is 
Het ligt vierkant hoog en hoekig 
gekanteld in het tegenlicht  

Rotterdam is geen illusie 
door de camera gewekt 
Rotterdam is niet te filmen 
Rotterdam is vééls te ècht 🎵
 

Extra bronnen

Aktiegroep Het Oude Westen

Samen met Marianne Klerk gingen we langs bij Aktiegroep Het Oude Westen, waar Paul Claessens ons een woordje uitleg gaf. De Aktiegroep is een organisatie voor en door bewoners, gevestigd op een centrale locatie in de wijk ‘Het Oude Westen’. Ze vormt een broedplaats voor ontmoeting en projecten, activiteiten en werkgroepen die door bewoners worden opgezet en uitgevoerd. Vandaag focust de Aktiegroep op het teruggeven van zeggenschap aan de burgers. Ze brengen mensen bij elkaar tijdens de groepsmiddagen die ze organiseren en bekijken dan een aantal thema’s over de buurt. Voor hen is die gezamenlijkheid heel belangrijk omdat ze zich ook identificeren als een netwerkorganisatie.

De organisatie werd in 1970 opgericht toen de stadsvernieuwing in Rotterdam tot stand kwam en ze grootschalige plannen voor de sloop van het Oude Westen wilden tegenhouden. De gemeente wou de wijk immers slopen voor de campus van de Erasmus Universiteit. Architecten, studenten, professors en burgers hadden een coalitie gevormd tegen die plannen. De Aktiegroep was de laatste van zijn soort van de jaren 70 in Rotterdam.

De financieringssituatie van de Aktiegroep is eerder precair. Eerst werd hun subsidieverordening in 2008 gewijzigd om in 2017 helemaal geen subsidies meer te krijgen. Daarom moeten ze nu veel tijd steken in fondsenwerving. Ook al hebben ze minder middelen om actie te voeren, toch blijven ze een belangrijke informatiepositie voor burgers behouden. En als het echt moet, zullen minder middelen hen niet tegenhouden om actie te voeren. Zo hebben ze recent nog actiegevoerd toen iemand die werd aangevallen in het wijkpark. Na de coronacrisis volgde een drugscrisis in de wijk waardoor het park onveilig werd. Om aan te tonen dat er iets gedaan moest worden bonden ze de poort van het park een week vast. Sinds dan werd de veiligheid in en rondom het park terug beter.

Paul vertelde ons ook over enkele typische kenmerken van de wijk: 

1. Ten opzichte van andere wijken in Rotterdam is het een eerder kleine wijk, die gemengd is en niet bewoond wordt door één dominante groep.  
2. Volgens de leefbarometer kent deze wijk veel lage inkomens. Er komen ook veel ‘yuppies’ op zoek naar een betaalbare woning. 
3. De meeste huizen in deze wijk zijn huurwoningen, maar soms ook koophuizen of ' kluswoningen'. Dat zijn oude huizen die samengevoegd worden tot één huis, met drie voordeuren tot gevolg. 
    

Kop van Zuid & Katendrecht

Na de warme koffie en koekjes bij Aktiegroep Het Oude Westen, was het tijd om weer op de fiets te springen, op weg met onze volgende gids: architecte Narjara Grondman. Zij gaf ons meer duiding bij de eerder nieuwe delen en ontwikkelingen van de stad. 

De haven van Rotterdam is zich vanaf 1880 steeds meer gaan ontwikkelen, toen dat nog vaak dicht bij de stad werd gedaan. Vanaf de jaren 50 heeft die ontwikkeling zich naar buiten de stad verplaatst. De haven van Rotterdam is de grootste van Europa, niet qua oppervlakte maar wel qua werkzaamheden. Wanneer we op de brug staan wijst Narjara naar 'Kop van Zuid' en vertelt ons dat de ontwikkeling hiervan een poging was van de stad om de woon- en arbeiderswijk Feijenoord te verbinden met het businessdistrict op de andere oever. Ze voegt eraan toe dat er toen nog niemand woonde op Kop van Zuid dus dat het moeilijk is om hier van gentrificatie te spreken.  

Verder gaf Narjara ons ook interessante inzichten over hoe nieuwe ontwikkelingen schijnbaar de wooncrisis moeten helpen, maar eigenlijk op allerlei manieren het tegenovergestelde doen. Zo geeft ze het voorbeeld dat er bij de bouw van verschillende torens een verplicht percentage was voor sociale huurwoningen. Alleen was daar het addertje onder het gras dat dit enkel gold voor het eerste contract, daarna mag het op de vrije markt. Bovendien is de sociale woningbouw ook sterk geprivatiseerd. De randvoorwaarden voor bouwprojecten zijn niet goed ingekaderd. Er is weinig hefboom voor nieuwe projecten. Zo zijn er in de wijk Katendrecht 600 sociale woningen gesloopt en maar 150 in de plaats gezet.

Gelukkig zijn er recente geluiden te horen in de politiek die druk willen kunnen uitoefenen op vastgoed zonder dat de huurprijzen meteen stijgen.

Wanneer we ons richting Katendrecht verplaatsen, stoppen we even op het tusseneiland aan het Amerikahotel, dat ooit gekraakt werd. Terwijl we met onze haren in de wind staan vertelt Narjara ons dat het hotel op de slooplijst stond en uiteindelijk door de kraak gered is. Hotel Central, anyone? 

In de Katendrechtwijk vallen we van de ene in de andere verbazing als het gaat over het gentrificatieproces. De wijk werd heel erg duidelijk en onomwonden gepromoot voor middenklasse-huishoudens om er te komen wonen. Een campagne die ‘authentieke cafés en bewoners’ afbeeldt met daaronder de vraag: “kan jij de kaap aan?”. Het was een rosse buurt met havenkroegen en in de jaren tachtig is die ‘opgekuist’. Ondertussen werd er het 'duurste appartement van Rotterdam' voor tien miljoen verkocht, wat druk zet op alle andere woningen. Grond en gebouwen worden enorm duur want er moeten heien in de grond worden geplaatst: eerst 18 meter en nu 58 meter diep. Een hele dure operatie wat het onbetaalbaar maakt waardoor er niemand kan wonen. Zo worden het dan maar stenen spaarpotjes voor sjeiks en Russische oligarchen. 

Narjara geeft ons gelukkig ook wel mee dat er meer recente geluiden te horen zijn in de politiek van Rotterdam met een beleid dat druk wil kunnen uitoefenen op vastgoed zonder dat de huurprijzen meteen stijgen. 

De rondleiding wordt afgesloten met twee voorbeelden van nieuwe woonontwikkelingen in de Katendrechtwijk. Het eerste voorbeeld is de 'Groene Kaap' van architect Koos Kok. Dat zijn vier appartementsblokken aan elkaar geschakeld met tuinen in de hoogte. Oorspronkelijk was het de bedoeling dat deze tuinen openbaar zouden zijn, maar uiteindelijk zijn ze uitsluitend voor de bewoners. Gelukkig was er net een bewoner zo vriendelijk om ons even te laten binnenkijken. Het tweede voorbeeld was een groepsrenovatie van eengezinswoningen. Een sociale bouw met grote gemeenschappelijke ruimtes. Zo konden we de wandeling toch nog afsluiten met een hoopvol voorbeeld!

Extra bronnen

Het Verhalenhuis Belvédère

Na zo'n lange dag was het tijd om onze smaakpapillen te verwennen. Marianne had ons een plek vol geschiedenis en goede smaken aanbevolen. Het was in Het Verhalenhuis Belvédère dat we neerstreken om te genieten van heerlijke Syrische gerechten, bereid door de gastkok van de avond, Anahid. Maar eerst luisterden we naar het verhaal van David Zee, een Nederlander wiens Chinese familie zich hier enkele generaties geleden vestigde.

Katendrecht

Katendrecht begon als een polderdorp, maar transformeerde door de aanleg van de Maas- en Rijnhaven. Zo ontstond er een schiereiland wat Katendrecht de toepasselijke bijnaam ‘De Kaap’ opleverde. De nabijheid van de haven en de behoefte aan arbeidskrachten maakten van Katendrecht een arbeiderswijk voor havenarbeiders. De komst van de Holland-Amerikalijn op het naburige eiland Kop van Zuid bracht veel migranten naar het schiereiland, wat leidde tot een diverse gemeenschap. 

Wie migratie zegt, zegt gemengde huwelijken. David Zee en zijn familie hebben een lange geschiedenis op ‘De Kaap’. Zijn grootvader is hier terechtgekomen na lange omzwervingen over de hele wereld. Hij liep op zijn negende van huis in China, naar Shanghai, om hier uiteindelijk in 1920 toe te komen.

Dit was geen toeval. De fameuze Chinese stakingsbrekers zorgden voor een sterke groei van de Chinese gemeenschap op De Kaap. De toenmalige regering stond hier niet bepaald positief tegenover. Volgens hen mocht er niet getrouwd worden met een persoon van Chinese afkomst. Je werd hier dus geboren als Chinese burger waardoor je geen kindergeld kon ontvangen. Uit een relatie met een Nederlandse ‘waaide er een kind in’, de vader van David Zee, die ‘Chinese Kees’ werd genoemd. 

Zoals veel voormalige industriegebieden bleef ook Katendrecht niet gespaard van de transformatie tot woongebied. De industrie verdween geleidelijk om plaats te maken voor nieuwe bewoners.

In 1937 werden er razzia’s gepleegd in Katendrecht. Maar liefst 1.200 mensen werden terug naar China gedeporteerd. Dat zorgde voor een enorme leegstand. De wijk genoot ook geen goed imago onder Rotterdammers, het werd gezien als een roerige plek om te wonen. Heel anders dan de charme die vaak met Nederlandse binnensteden wordt geassocieerd. Zoals we ook al leerde van Narjara, werden een aantal bijzondere campagnes opgezet om het imago van het gebied te herstellen en nieuwe bewoners aan te trekken: “Kun jij de kaap aan?".

Het Verhalenhuis

Het Verhalenhuis, dat oorspronkelijk in 1894 werd gebouwd als een proeflokaal met woningen, heeft sindsdien veel verschillende functies gekend. Het diende onder meer als ‘boarding house’ voor de stakingsbrekers, was een worsteltent, en werd in de jaren 40 zelfs een jazzclub. Tijdens de Duitse bezetting in 1943 werden de affiches van de club snel vervangen door portretten van Hitler wanneer de nazi’s binnenvielen. Door de jaren heen werd Katendrecht berucht als rosse buurt, met de bijnaam ‘Manhattan aan de Maas’, waar de criminaliteit steeg door de aanwezigheid van souteneurs. 

Sinds 2008 is het gebouw behouden gebleven door stadsvernieuwingsplannen, toen het werd opgekocht om sloop te voorkomen. Het Verhalenhuis kreeg uiteindelijk zijn huidige functie als een plek waar de gemeenschap samenkomt om verhalen over de wijk te delen. Hiermee wordt de rijke geschiedenis van Katendrecht levend gehouden, waarbij de migratiegeschiedenis en de diverse achtergronden van de bewoners centraal staan.

Klimaatrechtvaardig Rotterdam

Op vrijdagochtend wandelden we naar ‘De Rotterdam’ op Zuid. Afspraak op de 35e verdieping met Klimaatrechtvaardig Rotterdam, wat in juni nog ICAR (Inclusive Climate Action Rotterdam) heette, de dienst van de gemeente Rotterdam die erover waakt dat het klimaatbeleid van de gemeente inclusief is. Een aanrader voor Brussel. Na het bewonderen van het indrukwekkende uitzicht, kregen we een uitgebreide uitleg over het Rotterdams klimaatbeleid van Rosemarie van Ham, Luuk Davids en Paula Zwitser.

Rotterdam heeft vandaag 650.000 inwoners van zo’n 170 verschillende nationaliteiten. De stad ligt onder zeeniveau (het laagste punt wel zo’n 7 meter onder zee) en dat maakt haar kwetsbaar. De stad krijgt te maken met extreem weer, droogte, hitte, water, bodemdaling en schimmel.  Rotterdam heeft dus net zoals Brussel al verschillende water- en klimaatprogramma’s gekend om het beleid hieraan aan te passen. In 2019 trad het nieuwe plan ‘Rotterdams Weerwoord’ in werking waarbij ze op vijf sporen werken zoals onder andere openbare ruimte, de koppeling met de verschillende transities zoals de energietransitie en de samenwerking met burgers, ‘Rotterdammers in beweging’.  

Verder is niet alleen nieuw maar ook bestaand vastgoed een pijler waarbij het klimaat vanaf het begin in het project wordt meegenomen. De helft van het vastgoed in Rotterdam is in handen van de corporaties (equivalent van onze sociale woningen). Dankzij het plan werd een intentieovereenkomst afgesloten met deze belangrijke spelers waarin werd afgesproken dat ze hun vastgoed klimaatbestendig zouden maken. De gemeente maakte samen met hen buurtpaspoorten op waarbij ze de kansen en de risico’s rond het vastgoed in kaart brachten. Dit dient dan als een gespreksstarter tijdens overleg en wordt steeds aangevuld met de kennis van de corporaties. Elke keer opnieuw gaat de gemeente met hen rond de tafel zitten om de vinger aan de pols te blijven houden en te zien waarom ze bijvoorbeeld stilvallen rond hun klimaatplannen.

Heel wat plannen dus maar het sociale bleek niet altijd aanwezig te zijn. En dat is cruciaal want Rotterdam is de armste stad van Nederland met grote verschillen in gezondheid, geld, gender en opleiding. Voor ICAR draait klimaatverandering om gezondheid en het vergroot de ongelijkheid, ook de machtsongelijkheid. Om het beleid inclusief te maken gebruikt ICAR het ‘klimaatwiel’. Het volledige beleid wordt daaraan getoetst om te zien wie de meeste hulp nodig heeft.

Om een voorbeeld te geven: één van de subsidies is de groenblauwe pleinensubsidie voor scholen. Na het bekijken van het wiel, besluit ICAR mee te lopen in een dovenschool. Daar merken ze op dat deze kinderen gevoeliger zijn aan de warmte. Daaruit komt dan de vraag of ze niet eerst deze scholen subsidies moeten geven. 

Zo is ook, volgens de kaarten, het centrum van de stad het warmst. Het gaat over meer dan enkel de temperatuur, het gaat ook over de mogelijkheid om er iets aan te doen. Volgens de WHO moet je binnen de 200 meter een koele plek vinden. In het centrum zijn de mensen nog erg mobiel, op Zuid zijn ze dat al veel minder. Op die manier kan je je beleid rechtvaardiger vorm proberen geven. Zo stelt ICAR ook de vraag: waar ervaren mensen het minste koeling in hun woning en kunnen ze zich of de woning het minst aanpassen? Op die manier worden de prioritaire woningen bepaald. Het wiel biedt volgens ons een extra dimensie die vandaag nog niet aanwezig is in het Brussels klimaatbeleid.

Alles wordt hergebruikt. Zo wordt biogas, plastic, papier en houtstof gemaakt uit het afval. Wat er eetbaar is van de markt, wordt bewaard.

In het college werd er beslist dat er elke vier jaar 20 hectare groen moet bijkomen. Bij zo’n soort beslissingen is ICAR de interne criticus die het beleid in vraag stelt. Groen is goed maar hoe zal dit een impact hebben op de ongelijkheid? Dit onderzoeken ze nu bij een INTERREG gedurende 4 jaar.

Een plan kan goed zijn op papier, maar wat gebeurt er in de praktijk in de wijken? Twee wijken hadden grondwaterproblemen. Een wijk kan het probleem makkelijk zelf aanpakken, ze vinden hun weg naar de gemeente en de verschillende procedures. De andere niet. ICAR is er om erop te wijzen dat er naar de wijken moet gegaan worden die je niet hoort, die hebben de hulp van de gemeente het meest nodig. Om dit in beleid om te zetten, wordt er nu juridisch onderzocht of de gemeente ongelijk mag investeren in de wijken. 

Grondstoffenstation

Rotterdams Weerwoord ondersteunt burgerinitiatieven gelinkt aan klimaatverandering en adaptatie. Ze proberen de brug te maken tussen het beleid en de burgers. Zo komen er zeven nieuwe groenprojecten in de buurt waarbij zij dan proberen de link te maken met de kleine initiatieven. Ze werken door zelf naar de mensen in de buurt te gaan. 

We bezoeken één van die initiatieven in de Afrikaanderbuurt, het Grondstoffenstation. Burgers waren zelf het afval van de markt beginnen verzamelen en zo ontstond het project. Ook vandaag wordt het nog volledig getrokken door mensen uit de buurt. Ze doen aan gedeeld eigenaarschap waarbij alles samen wordt beslist, het project staat los van de gemeente.

Alles wordt hergebruikt. Zo wordt biogas, plastic, papier en houtstof gemaakt uit het afval. Wat er eetbaar is van de markt, wordt bewaard. In Het Gemaal op Zuid wordt er elke woensdag een gratis maaltijd bereid met deze resten. Op het dak van het Grondstoffenstation is er een plantentuin, die tuin wordt onderhouden door de kinderen van de school ernaast. Ze geven de tuin water met wat er wordt opgevangen ter plekke. Dit alles maakt dat het de eerste circulaire markt is. Nog een voordeel is dat het werk creëert voor de mensen in de buurt. Bovendien zijn de marktkramers zelf enorm blij met het initiatief want ze moeten niet ver met hun afval. Met Europees geld zal het Grondstoffenstation een echte circulaire hub worden. 

Sloop van Tweebosbuurt

Na een lekkere middagmaaltijd bij het Gemaal op Zuid, trekken we op met Mustapha Eaisaouiyen. Hij heeft 33 jaar in de Tweebosbuurt gewoond in de Afrikaanderwijk, een wijk in het zuiden van Rotterdam. In 2019 kregen Mustapha en andere buurtbewoners een brief die het gezicht van de buurt en hun leven drastisch zou veranderen ...

Maar eerst even over waar we staan. De Tweebosbuurt is een levende volkswijk met veel mensen met een migratieachtergrond. Of het met de tram of de metro is, de wijk heeft een uitstekende OV-verbinding. Centraal in de wijk staat er een tweewekelijkse markt die vooral gericht is op mensen met een kleinere portemonnee. Ze zijn er echt afhankelijk van en zijn gehecht aan deze wijk waar je alles in de buurt hebt. 

Helaas hebben sommige bewoners deze solidaire omgeving moeten verlaten. De brief van 9 juli 2019 ging over vier woonblokken en was heel duidelijk. 535 sociale huurwoningen zouden worden gesloopt en de bewoners moesten weg. En in de plaats? 374 nieuwe woningen, waarvan slechts 130 sociale.

Inspraak kwam natuurlijk pas nadat de beslissing om te slopen al was genomen.

Op de website van de gemeente kan je lezen: “Er stonden veel kleine sociale huurwoningen. Veel van die woningen waren in slechte staat en zijn volgens een plan gesloopt. Sommige woningen konden/kunnen opgeknapt worden zonder ze te slopen. Ook komt er meer groen in de buurt. Door bijvoorbeeld nieuwe parkjes aan te leggen.”  

Van Mustapha hoorden we een ander verhaal. Heel veel woningen waren in de jaren 80 gerenoveerd, hadden goeie energiescores en boden plaats aan grote gezinnen, soms met wel 6 tot 7 slaapkamers. Waarom zou de gemeente Rotterdam deze vier blokken dan slopen? Mustapha gaf hiervoor drie redenen.  

1. De Tweebosbuurt was niet meer compatibel met het gemeentelijke woonbeleid. Volgens de gemeente waren er te veel sociale huurwoningen in Rotterdam.  
2. De verhuurdersheffing: als woningcorporaties sociale huur zouden slopen, kregen ze een korting op de heffing. Vestia heeft ruim 27 miljoen euro gekregen om de Tweebosbuurt te slopen. 
3. Vestia is eigenaar van meer dan 70.000 woningen in heel Nederland. In 2010 heeft de baas van de woningcorporatie gespeculeerd op de woningmarkt en Vestia was failliet met meer dan 2,5 miljard schulden. Het geld om te renoveren was op en huren werd onbeperkt verhoogd om geld te innen.

De strijd om zeggenschap overstijgt blijkbaar de nationale grenzen. Inspraak kwam natuurlijk pas nadat de beslissing om te slopen al was genomen. Mustapha en zijn buren hebben de gemeente en Vestia proberen te bereiken om het te hebben over de toekomst van de Tweebosbuurt. Nooit kwam het ter sprake om de sloop in vraag te stellen.   

Het geweld waarmee de Tweebosbuurt werd gesloopt is aangrijpend. Mustapha vertelt ons met veel emotie het verhaal van zijn wijk en wat er met zijn buren is gebeurd. De strijd woedt hier al jaren, en er heerst een gevoel van berusting. Uiteindelijk zijn de vier blokken verwoest.  

Mustapha had het ook over een andere figuur. Mevrouw Pelger is de bekendste figuur van de wijk geworden dankzij haar humor, sympathie, inzet en doorzettingsvermogen. Ze was ongetwijfeld de mascotte van de wijk aan wie iedereen erg gehecht is geraakt. Toen ze dezelfde brief kreeg als Mustapha, viel ze letterlijk achterover en bezeerde zichzelf. Op haar gevorderde leeftijd kom je die smak niet makkelijk te boven. Beetje bij beetje, tussen mediaoptredens, buurtbijeenkomsten en solidariteitsbetuigingen met haar buren door, verslechterde haar gezondheid. In 2022 besloot ze vreedzaam uit het leven te stappen. Zo was ze uiteindelijk zelf geen getuige van de beslissing van de gemeente om haar opvallende gevel te beschermen ...

Haar verhaal kan je verder in een aflevering van het Nederlandse tv-programma ‘Opstandelingen’ ontdekken: Sloopstad Rotterdam. Het is niet voor niets dat Mustapha Rotterdam het sloopkapitaal van Nederland heeft genoemd. Als je een wijk sloopt, sloop je eigenlijk een gemeenschap. Een gemeenschap die sinds de jaren 50 in harmonie voor elkaar zorgde.  

Mobilisatie 

Wat er deels voor zorgde dat het hoofd boven water kon worden gehouden, was de mobilisatie van de buurt. Voortbouwend op wijdverspreide mobilisatie in het hele land (meer dan 20.000 mensen verzamelden zich in september 2021 in Amsterdam), ging de Tweebosbuurt de straat op. 10.000 mensen verzamelden zich in oktober 2021 op het Afrikaanderplein om te protesteren tegen het discriminerende woonbeleid in Rotterdam.  

Helaas verliep deze vreedzame Woonopstand niet vlekkeloos. Een deel van de vreedzame demonstranten werden omsingeld op de Erasmusbrug. Wat volgde was een intense episode van politiegeweld die een blijvende indruk achterliet. Woonopstand, een brede coalitie van (woon-)strijdbewegingen, actiegroepen en organisaties heeft opgeroepen tot een onafhankelijk onderzoek naar het incident. Ze hebben ook een Zwartboek gepubliceerd waarin ze verslag doen van incidenten tijdens de betoging.

De Rotterdamse Woonopstand heeft wel effect gehad op het beleid. De afschaffing van de verhuurdersheffing, de afschaffing van een wet over tijdelijke contracten en het plafonneren van huurprijzen zijn enkele veranderingen die er door de demonstratie zijn doorgekomen. Blijkbaar besefte de minister van Binnenlandse Zaken niet dat huisvesting zo’n groot deel van zijn werk ging zijn!

Internationale aandacht

De saga in de Tweebosbuurt heeft tot ver buiten Nederland voor opschudding gezorgd. Een brief opgesteld door vijf speciale rapporteurs voor de Verenigde Naties, waaronder Leilani Farha, speciaal rapporteur bij de Verenigde Naties (VN) voor het recht op huisvesting, werd naar de Nederlandse regering gestuurd.  

Aanbevelingsfilm: Push, een documentaire over financialisering van huisvesting en gentrificatie in grote steden. Leilani Farha neemt het woord en analyseert de situatie in verschillende grote steden. 

Als de sloop van 535 woningen nog niet genoeg was, zijn er ook nog tientallen bomen die weg moeten. De populierenrij is helaas niet opgenomen in de plannen van de gemeente. Laten we hopen dat deze bomen toch beschermd kunnen worden.

Extra bronnen

Recht op de Stad: gesprek met twee actiegroepen

De heisa rond de tweebosbuurt en het speciaal rapport van VN-commissaris Leilani Farha gaf aanleiding tot het bundelen van de krachten tussen verschillende bewonerscomités, onder de noemer Recht op de Stad. Ze stelden zich tot doel om zich samen te verzetten tegen het neoliberale woonbeleid in Rotterdam. 

Mustapha ging in een open gesprek met onderzoekster Joke van der Zwaard en vertelde over hun initiatief dat uitging van acht bewonerscomités. Later sloten tientallen andere comités en organisaties zich aan. In de eerste plaats zijn ze er om elkaar te ondersteunen in de strijd voor een beter woonbeleid. “Je niet alleen voelen in de strijd is immens belangrijk,” zegt Joke van der Zwaard. 

Daarnaast schreven ze een beter plan voor Rotterdam, met nadruk op bewonersinspraak, behoud en versterking van het sociale woningbestand, huurdersbescherming, enz. Ze organiseren doordenkavonden over hete hangijzers, zoals grondprijs, sociale mix of de maatschappelijke taak van woningcorporaties.

Wethouders organiseren wel wijkraden waar mooie initiatieven uit komen, maar die mogen niets zeggen over woningen.

Eigenlijk hangt niet alles enkel af van concrete actiepunten. Er is een cultuuromslag nodig. Sinds de stopzetting van subsidies aan bewonersorganisaties in de jaren 90 is het hele apparaat van bewonersvertegenwoordiging weggedeemsterd. “Zeggenschap van bewoners is ook weg in de hoofden van de mensen,” zegt Mustapha. Voor bewoners is het nodig om opnieuw met elkaar te leren praten en daar ook de nodige tijd voor te nemen. Voor de stad en de ambtenaren is het belangrijk om te leren dat zeggenschap verschillend is van individueel raadplegen van bewoners. “Het collectieve is meer dan een opsomming van individuele belangetjes.” 

Daarnaast hebben bewoners ook hun eigen experts nodig. Onafhankelijke experts die studies en cijfers kunnen aanleveren. Maar ook sociale of opbouwwerkers die voor continuïteit kunnen zorgen. Dat is een heel moeilijk proces. Wethouders organiseren wel wijkraden waar mooie initiatieven uit komen, maar die mogen niets zeggen over woningen, en verder hebben ze enkel een adviesfunctie. Wethouders weigeren nog steeds om die ook financieel te ondersteunen, met professionele krachten, onafhankelijk van de ambtenarij, waardoor ze niet verder kunnen doorgroeien naar een echte tegenmacht.

Extra bagage

Na een intense tweedaagse nemen we moe maar voldaan afscheid van Mustapha en Joke. Op weg naar de trein merken we dat onze bagage net dat tikkeltje meer weegt dan op de heenreis. Onze zakken zitten vol met nieuwe inzichten en kennis, maar ook verbijsteringen en reality checks.

Hoog tijd om die Nederlanders eens uit te nodigen in Brussel ...