Het recht op huisvesting: van onmacht naar macht

De laatste maanden werd er sterk gemobiliseerd rond het recht op wonen en het recht op de stad. BRAL was telkens op het appel want een goede woonst voor een goede gezondheid, dat is ook wat BRAL wil. We brachten al verslag uit over hoe de Brusselse volkswijken zich aan het organiseren zijn. In februari nodigde Stadsform, een platform voor dialoog over de stad van morgen in Antwerpen, een divers panel uit om te getuigen over de strijd op zowel heel lokaal als nationaal niveau. De Europese coalitie voor actie inzake het recht op huisvesting en op de stad kwam in Brussel samen voor vier intense dagen van workshops, lezingen, acties en informele contacten. Op 27 maart 2022, op Housing Action Day, legden de Vlaamse, Waalse en Brusselse activisten ten slotte de basis voor een coördinatie op lange termijn.

Elke regio, stad, wijk of plattelandsgebied heeft zijn eigenheden, noden en eisen. Toch hebben ze een duidelijke, eensluidende boodschap: we kunnen (onze medeburgers) niet langer (laten) leven in onbetaalbare, mensonwaardige woningen, waar discriminatie de bovenhand heeft.

Huizen voor mensen, niet voor winst

De situatie is niet rooskleurig in de drie Gewesten. Duizenden Waalse gezinnen betalen nog steeds de tol van de verwoestende overstromingen afgelopen zomer. De Vlaamse sociale huisvesting wordt hervormd door de fusie van de sociale huisvestingsmaatschappijen, waardoor heel wat tijd en energie niet kan besteed worden aan de meest kansarmen. In Brussel ten slotte wachten 51.000 gezinnen nog steeds op een sociale woning, terwijl de huurprijzen de pan uit rijzen. Gemiddeld wacht een sociale huurder tien jaar op een woning van één à twee slaapkamers. “Ongeveer 25% van de Brusselse huishoudens woont in een gebrekkige woning (met lekkage, vocht en/of verrotting) en 26% in een overbezette woning (51% van de mensen met een inkomen onder de armoederisicodrempel).” – uit de Welzijnsbarometer van 2020.

Die gemeenschappelijke vaststelling werd door vele organisaties gesteund tijdens de derde Belgische Housing Action Day op 27 maart 2022. Voor het eerst kwamen de Waalse, Vlaamse en Brusselse krachten samen. De vorige mobilisaties gingen online door (eerste lockdown in 2020), bleven ter plekke (verbod op een bewegende manifestatie in 2021) en focusten op Brussel.

Door een opeenvolging van crises wordt waardig en betaalbaar wonen voor meer mensen een structureel probleem. Vandaag ondervinden niet enkel precaire huurders moeilijkheden. “Er zijn heel wat Brusselaars die een groot deel van hun loon aan huisvesting moeten geven. Ook bij de middenklasse begint de wooncrisis voelbaarder te worden,” vertelde Bart Van de Ven, coördinator van Buurtwinkel Anneessens en lid van BRAL, aan Apache. De stijgende energieprijzen hakken opnieuw in de veerkracht van de mensen. Vandaar ook de groeiende interesse voor de Belgian Housing Action Day.

De dag wordt georganiseerd in overleg met de Europese coalitie voor actie inzake het recht op huisvesting en op de stad (EAC). Vorig jaar vonden er 75 acties plaats in 68 Europese steden. De coalitie zag het licht na discussies tijdens een Europese tegentop in 2013. Actievoerders maakten zich toen zorgen over het lot van hun steden tijdens MIPIM, ‘the world’s leading real estate event’. Toegangskaartjes voor die vastgoedbeurs in Cannes kosten maar liefst 2.000 euro. Het is het mekka voor overheden, politici, investeerders en vastgoedmakelaars om de inrichting van het grondgebied en de toekomst van gegeerde locaties in onze steden en regio’s te verdelen – als ware het een internationaal Monopoly-spel – via maquettes en zonder enige volksraadpleging. En als het volk niet wordt geraadpleegd en haar belangen met de voeten worden getreden, dan zal het zich ook roeren.

Stadsform: hoe kraken we de crisis?

Woonzaak in Vlaanderen, een succesvol referendum in Berlijn, een lokale strijd in de Tweebosbuurt in Rotterdam die uitmondt in een nationale actie, twee uiterst symbolische locaties in Gent die gekraakt worden. De uiteenlopende strategieën van deze verschillende locaties werden gedeeld tijdens een bijeenkomst in Antwerpen over huisvesting. Hoe bieden we het hoofd aan de druk – zowel van de overheid als van bouwpromotoren – op de vastgoedmarkt? Hoe kunnen we elkaar versterken en strijden voor het recht op huisvesting?

Een stand van zaken van de situatie bij onze buren:

Vlaamse Woonzaak trekt juridische kaart in Europa

Het aandeel huurders in Vlaanderen bedraagt ongeveer 20% privéhuurders en 6% sociale huurders. De verhouding eigenaars-huurders in Vlaanderen is dus min of meer het tegenovergestelde van Brussel. Dat aandeel huurders mag dan wel laag zijn, het Vlaamse huisvestingsmodel beschermt de meest kwetsbaren niet en biedt hen geen garantie op een aangepaste, betaalbare en kwaliteitsvolle woning, die voldoende veilig is.

Woonzaak diende een klacht in tegen de Vlaamse regering bij de Raad van Europe (meer specifiek het Europees Comité voor  Sociale Rechten) wegens het gebrek aan een sociaal woonbeleid. Door haar passiviteit treedt de Vlaamse regering volgens hen het recht op huisvesting vaak met de voeten. Woonzaak stelt dat het recht op wonen op drie manieren onder druk staat in Vlaanderen:

1. Kwetsbare huurders zijn niet in staat om de kwaliteit van hun eigen woning te verbeteren;
2. De 6% sociale woningen in Vlaanderen ligt ver onder het Europese gemiddelde (maar ligt in lijn met het Brusselse gemiddelde, namelijk 7,22%);
3. Er is geen beleid om de private markt te reguleren.

Deze combinatie van factoren dwingt lage-inkomensgroepen zich tot de particuliere markt te wenden. Die is niet bepaald bekend als toegankelijk, betaalbaar of voldoende beveiligd. De Woonzaak eist respect voor het grondwettelijk verankerde recht op huisvesting.

1. Voor een duurzame particuliere markt zonder onzekere verhuurders
2. Voor een actief overheidsbeleid op de particuliere markt, voor zowel huurders als verhuurders, met een gegarandeerde koppeling tussen prijs en kwaliteit
3. Voor een verdubbeling van het aanbod van sociale woningen en een transparant toewijzingsbeleid

Woonzaak krijgt de steun van 45 Nederlandstalige middenveldorganisaties én recent ook een aantal gemeentes. Naast hun boek organiseren ze ook lokale acties op straat om aandacht te vragen voor betaalbaar en kwaliteitsvol wonen.

Berlijn, een plaats van hoop met een gedeelde werkelijkheid // de gigantische mobilisatie: een handleiding

270.000 betogers tijdens een Friday for future in 2019. 359.000 handtekeningen om een referendum over huisvesting te organiseren in 2021. Als één stad zich massaal kan mobiliseren voor maatschappelijke kwesties, dan is het wel Berlijn! Toha had ons in 2018 al gewaarschuwd na haar bezoek aan Berlijn: 86% is er huurder en de prijs per m² op de huurmarkt is op tien jaar tijd verdubbeld (of zelfs verdriedubbeld in bepaalde wijken). Berlijn is dus een goede voedingsbodem om het recht op huisvesting en de stad te doen gelden.

Die mobilisatie ontstond gedeeltelijk al in 2004 toen de stadstaat Berlijn 65.000 woningen verkocht aan een investeringsfonds. Enkele jaren en financiële transacties later bezitten de grote vastgoedmaatschappijen 240.000 woningen, wat gelijk is aan meer dan 12% van het huurbestand. Dat machtsmisbruik zette de militanten ertoe aan een campagne op te starten onder de naam ‘Deutsche Wohnen & Co Enteignen’ om de massale privatisering uit 2004 recht te zetten. De activisten benadrukken de woordkeuze: ‘Enteignen’, onteigenen is niet terugkopen, want het was niet hun bedoeling om immobiliënmakelaars te vergoeden voor de marktwaarde van het vastgoed dat zij bezitten.

Er volgden twee petities: een eerste met 77.000 handtekeningen om een referendum op te starten en een tweede met 359.000 ondertekenaars om ook een officiële lancering te bepleiten. Het voorstel om verhuurders met meer dan 3.000 wooneenheden in Berlijn te onteigenen werd ter stemming voorgelegd. Het referendum maakte daarop in september 2021 deel uit van de verkiezingen. Meer dan een miljoen mensen stemden toen JA! op die vraag, ofwel 59,1% van de stemmers.

Hoewel het resultaat inspirerend is en het een positieve wind heeft doen waaien in de huisvestingswereld, is de werkelijkheid niet zo rooskleurig. De nieuwe meerderheid is conservatiever en staat niet achter de uitslag van het referendum. De onteigening staat niet meteen op de planning en de regering verhindert een mogelijk wetsvoorstel. Die parlementaire impasse lijkt frustrerend, maar de Berlijnse actievoerders zijn duidelijk: meer dan een miljoen mensen staan achter hun voorstellen. Hun energie was overweldigend en inspirerend. Toch volstaat het nog steeds niet om echt druk uit te oefenen op het vastgeroeste systeem. Hun strijd gaat verder …

Woonopstand en de Tweebosbuurt

Het voorbeeld van de Tweebosbuurt in de Afrikaanderwijk in Rotterdam inspireert evenzeer: deze ultralokale mobilisatie in de wijk mondde uit in een nationale strijd. Met een speciale vermelding van de Verenigde Naties erbovenop!

Zoals wel vaker stapt een vastgoedbedrijf een wijk binnen met een duidelijke bedoeling: 535 sociale woningen slopen en vervangen door 374 nieuwe woningen, waarvan slechts 130 sociale woningen. De stad Rotterdam steunt de plannen van Vestia. Er zijn namelijk te veel sociale woningen in deze historische, populaire buurt en zo kan het socio-economische niveau in Rotterdam eenvoudig opgekrikt worden.

Het lot dat de Tweebosbuurt te wachten stond, was geen alleenstaand geval. Meerdere wijken waren het doelwit van een stadsvernieuwingsbeleid gedragen door een privaat-publieke samenwerking. Artiesten, academici, burgers en werklui verenigden zich om hun stem te laten horen en de geplande veranderingen aan te vechten.

De mobilisatie bracht zoveel teweeg dat kleine en grote steden zich aansloten bij de beweging. Hetzelfde lot stond wijken in Amsterdam, Utrecht, Amersfoort, Delft en Eindhoven te wachten. Arme mensen buiten!

Zo werd Woonopstand op touw gezet, zodat bewoners kunnen blijven wonen in de buurten waar ze zijn opgegroeid. Deze grassrootsorganisatie wordt door meer dan 184 verenigingen gesteund en kwam iedere zaterdag samen om actie te voeren en te ijveren voor het behoud van sociale huurwoningen en de naleving van het recht op huisvesting. Wat begon als een initiatief onder buren die zich zorgen maakten over hun toekomst, groeide uit tot een groots succes. Mustapha, onze lokale spreekbuis, vertelde ons dat er voor het eerst sinds de jaren 1980 een dergelijke mobilisatie was rond huisvesting in Nederland (waar 40% van de bevolking een goed huurt). Helaas ging dat gepaard met politiegeweld, waardoor Woonopstand een onafhankelijk onderzoek naar het buitensporige geweld heeft gevraagd.

De burgermobilisatie had een dergelijke impact dat Leilani Farha, speciaal rapporteur bij de Verenigde Naties (VN) voor het recht op huisvesting (die je misschien gezien hebt in de film Push), en vier andere rapporteurs een brief hebben gestuurd naar de Nederlandse regering. De deskundigen wezen op de duidelijke schending van het recht op huisvesting door het gevoerde beleid in de Tweebosbuurt. Voor het eerst werden een stad en een vastgoedonderneming rechtstreeks terechtgewezen door de VN.

Bernadette Blijft

De Sint-Bernadettewijk in Gent was in de jaren 1920 een van de eerste sociale woonwijken in België. Stilaan loopt de wijk leeg door de extreem onhygiënische leefomstandigheden, zoals schimmel, brand- en elektrocutiegevaar, onstabiele dakconstructies, … De stad Gent en WoninGent, de sociale huisvestingsmaatschappij die eigenaar is van de wijk, willen de hele wijk nu slopen om er nieuwe sociale woningen te bouwen aangezien renovatie te duur is. Een déjà-vu-gevoel? De gelijkenissen met de situatie in de Papenvest in Brussel zijn treffend.

Simon is lid van de actiegroep ‘Bernadette Blijft’. Hij heeft getracht de stem van de buurtbewoners te laten horen bij de overheid en WoninGent. En hoewel de wijk altijd al een slechte reputatie heeft gehad bij mensen die hem niet goed kennen, hebben de actievoerders mensen ontmoet die er hun leven lang hebben gewoond en ervan in de ban waren. Bernadette Blijft bezette tijdelijk een aantal locaties om in de wijk aanwezig te zijn, een band te creëren met de buurtbewoners, hun eisen te verzamelen en ze voor te leggen aan de gemeenteraad. Helaas is de buurt mettertijd leeggelopen, ook onder invloed van de politieke inertie.

Blok per blok. Dat is het uiteindelijke doel van Bernadette Blijft. Als jullie de wijk willen slopen, doe het dan tenminste blok per blok zodat degenen die willen blijven, dat ook kunnen. “Onmogelijk”, volgens de schepen van huisvesting, want “dat zou te veel kosten”. Opnieuw exact hetzelfde dus als de vijf blokken van de Papenvest! De sloopvergunning werd in de zomer 2021 afgeleverd, de bewoners zullen elders in Gent opnieuw worden gehuisvest.

Pandemisten

Het Caermersklooster in Gent staat van oudsher onder hoogspanning. In de jaren 1980 werd het voor het eerst gekraakt om de verkoop ervan aan een privé-investeerder, die het wilde ombouwen tot een hotel, te counteren. Na een succesvolle mobilisatie bleef het gebouw in publieke handen, maar in 2021 werd de strijd hervat. WoninGent is eigenaar van het gebouw en overwoog een nieuwe verkoop aan privé-investeerders. De prijs voor renovatie is te hoog, dus gaat het op zoek naar vers geld. En opnieuw wordt het klooster in mei en december 2021 bezet door de Pandemisten. Zo uiten ze hun ongenoegen over een mogelijk erg winstgevende financiële transactie.

Naar het voorbeeld van de acties in de Sint-Bernadettewijk hebben de bewoners en krakers betogingen, activiteiten met burgers, debatten in het klooster en tussenkomsten in de gemeenteraad georganiseerd. Terwijl de stad zich handig verschuilt achter het feit dat ze niet mag tussenkomen in het dossier omdat ze geen eigenaar is van het klooster, antwoorden de militanten dat dat een ongegrond excuus is. De stad Gent is namelijk voor 90% aandeelhouder van WoninGent.

De acties van de Pandemisten leverde wel degelijk iets op: de stad Gent hield op 24 februari een ‘stadsdebat’ over de toekomst van het klooster, en dat in overleg met de verschillende stakeholders in het dossier. Het verslag van dat debat is publiek toegankelijk. De Pandemisten betreurden dat structurele vragen over het breder beleid van Gent worden afgewend. “Al kunnen we allemaal dankbaar zijn dat de herovering van Gentse Pandemistische harten niet gebeurd met een typisch, "kleur van de bloempot" debat.”

Na dit overzicht van de evenementen is het tijd voor een aantal conclusies die we hieruit trekken. We spitsen ons toe op twee punten: kraken en renovatie.

Kraken als wapen tegen de wooncrisis

Leegstand is een van de oorzaken van de huidige woonproblematiek met zijn tekort aan betaalbare woningen. Waarom laten eigenaars hun goed leeg staan? Sommigen wachten met renoveren door een gebrek aan middelen. Vaak is een pand een financiële belegging om zijn geld vast te zetten aan een erg laag risico. Gebouwen zijn namelijk een veilige haven die een veel interessanter rendement bieden dan een spaarboekje. Een investeerder weet dat vastgoed volgens de marktlogica normaal alleen maar meer zal opbrengen en zo op korte tijd goed kan renderen.

Een gebouw kraken is geen oplossing op lange termijn om uit de wooncrisis te geraken. Er kan op die manier wel druk gezet worden op gebouwen die leeg staan. Het is een goedkope en efficiënte manier om eigenaars onder druk te zetten. De illegale bezetting van gebouwen werd in 2017 echter gemuilkorfd door de Belgische overheid met haar antikraakwet. Dit drukkingsmiddel is eenvoudiger in de praktijk om te zetten dan een belasting op leegstand, die maar heel langzaam ingang vindt.

Zoals de twee voorbeelden in Gent en vele andere bezettingen in Brussel hebben aangetoond, is kraken een directe manier om te strijden tegen leegstand en vastgoedspeculatie. Het schept banden tussen burgers met verschillende achtergronden die zich verenigen rond gedeelde belangen voor de stad en uitzonderlijke solidariteit met elkaar betonen. 

Renovatie? Zeker, voor diegenen die er al wonen!

De Papenvest, de Sint-Bernadettewijk en het Caermersklooster zijn het levende bewijs van de gevolgen van jarenlang gebrekkig sociaal en ecologisch woonbeleid. Stilstand en nalatigheid leidden tot uitstel van de renovatie en uiteindelijk is de prijs torenhoog. Dit maakt de situatie ingewikkeld: de woonsten worden onbewoonbaar, de overheid heeft geen middelen (voorzien) om de nodige renovaties te doen en de woonplaats van de bewoners komt in gevaar. Dus ofwel moet de site afgebroken en heropgebouwd worden, ofwel wordt het verkocht.

In beide gevallen trekt de gemeenschap aan het kortste eind! De milieubalans (CO2-uitstoot) en de sociale balans (dalend aantal sociale woningen of herhuisvesting van de bewoners ver van hun roots) boeten erbij in.

Een daadkrachtig renovatiebeleid voor gebouwen is uiteraard wenselijk om voor de hand liggende ecologische en bewoonbaarheidsredenen. Controles op overmatige renovaties zijn echter nodig om ‘renoviction’ tegen te gaan. Die vorm van renovatie – waarbij de oorspronkelijke bewoners weggejaagd worden door stijgende huurprijzen – werd al aangekaart tijdens Stadsform door de buitenlandse militanten van verschillende verenigingen. Het is een veelgebruikte techniek van het beleggingsfonds Blackstone, dat een vastgoedportefeuille beheert van meer dan 430 miljard euro.

Actie!

De beweging voor het recht op huisvesting en op de stad breidt op alle niveaus uit. Overal ontstaan inspirerende bewegingen omdat een woning aan betaalbare prijzen steeds zeldzamer wordt, welk woonbeleid ook gevoerd wordt. Het is via die acties, onder verschillende vormen en met alle bevolkingsgroepen, dat we de politici zullen kunnen wakker schudden om een degelijk en betaalbaar woonbeleid in te voeren.

Uiteraard hebben we hier niet alle pistes besproken; er zijn nog andere voorbeelden zoals de ontwikkeling van de Community Land Trust in Brussel en – zo hopen we – het opnemen van bepaalde minimumclausules inzake sociale woningen in de Richtplannen van aanleg (RPA). Maar dan moet het ook gaan om echte sociale huurwoningen, zodat ze niet vroeg of laat toch op de privémarkt terechtkomen.

Om af te sluiten hernemen we de woorden van Mustapha van de Tweebosbuurt: “sta op, verenig je, mobiliseer de anderen, en dan zal je zien dat je iets kunt bereiken”.

Heb je vragen, opmerkingen of suggesties over dit artikel? Of heb je een idee voor een Bralcafé of ander evenement rond wonen? Contacteer dan benjamin[at]bral.brussels!

Benjamin Delori