Commoning Europe in Roemenië

Wat zijn commons? Stel de vraag en je ziet bij de ene de ogen blinken, de andere onder tafel wegduiken uit schrik voor conceptuele verstrikking en bij nog iemand anders lees je vooral een vraagteken. Nochtans hoeft het niet zo moeilijk te zijn: het gaat vooral om mensen die zorgen voor mensen en voor hun leefwereld op een ongedwongen, onbaatzuchtige en toch georganiseerde manier.[1] Met het project Commoning Europe gingen BRAL en haar partners op ontdekking langsheen commons-projecten in Europa om de gemeenschappelijke, rode draad op te pikken en samen een gemeenschappelijke taal te borduren. Na Italië was Roemenië aan de beurt.

De commons als helend concept voor de Roemeense cultuur?

Het tweede bezoek van Commoning Europe bracht Joppe, Hanne en Rien naar Făgăraș, een stad in het midden van Roemenië. De inwoners van Roemenië gingen tussen de Tweede Wereldoorlog en 1989 gebukt onder een communistisch regime. De overheid en burgers vertrouwden elkaar niet, burgers kenden enkel veiligheid, comfort en vrijheid in de private sfeer (en dan nog). Alles wat publiek was, werd gecontroleerd en onderdrukt. De burgers hadden geen zeggenschap over hun omgeving en voelden dus ook weinig affiniteit met de publieke ruimte.

Die vertrouwensbreuk zindert na in Roemeense gemeenschappen. Het totalitaire regime liet littekens achter op de algemene leefbaarheid voor individuen op de publieke sfeer. Je kan het nog steeds zien aan de opgetrokken sobere woonblokken, de zwakke publieke infrastructuur, de kwaliteit van de publieke ruimte, en vooral het gebruik van de publieke ruimte. Het is voor burgers nu nog geen evidentie om zelf actie te ondernemen in de publieke ruimte. 

De gemeente Făgăraș zoekt zelf naar manieren om de vertrouwensband tussen burgers en overheid herop te bouwen. Inspraak in de inrichting van de publieke ruimte is hier een deel van. Stefan Cibian van het Făgăraș Research Institute ziet potentieel in de commons om het gedeeld gebruik van de publieke ruimte in Făgăraș en Roemenië te stimuleren, in zijn opinie cruciaal om het collectief trauma te boven te komen.

Een eerste stap is alvast het burgerbudget georganiseerd door de gemeente waarbij inwoners ideeën kunnen voorstellen. Je kan hier de video van Participatory Budgeting bekijken. De voorstellen met de meeste stemmen kregen groen licht, budget en werden door de gemeentelijke administratie gerealiseerd. Vol trots toonden ze verschillende realisaties, waaronder verkeerslichten, en getuigden ze over het realisatieproces dat de nodige uitdaging met zich meebrengt.

Een eerst stap is het zeker, al voelt deze voor de Belgische commoners tegelijk ook magertjes aan. Kunnen burgers dan niet zelf instaan voor de realisatie van hun gewenste projecten? We zagen bijvoorbeeld burgers die samen de handen uit de mouwen staken om ruimtes te activeren zoals de oeverbank van de lokale rivier Olt of de gedeeld publiek-civiele renovatie van de synagoge tot een gemeenschapscentrum. Een rotsvast geloof in de verantwoordelijkheidszin van haar burgers zagen we nog niet. Maar ook in onze context blijft dat geen evidentie... 

Het plaatsen van een verkeerslicht om de oversteek naar de school veiliger te maken, het plaatsen van fietsenstallingen... we mogen dankbaar zijn dat dit ons geen grote ogen doet trekken. Wel verbazend is de toewijding en het enthousiasme waarmee deze gemeente investeert in het opbouwen van een vertrouwensrelatie met haar burgers.  Het versterken en hernieuwen van de vertrouwensband tussen de overheid en haar burgers door middel van deze vorm van beleidsparticipatie kan een voedingsbodem vormen voor meer initiatieven vanuit burgers.

Common hubs

Een voorbeeld van een initiatief dat gedragen wordt door burgers is het creëren van Common Hubs in Roemenië. Dit is een initiatief van het Făgăraș Research Institute. Dit interdisciplinair netwerk van onderzoekers belichaamt en ondersteunt educatieve projecten waarbinnen kennis wordt gedeeld. Hier voelen we al meer commons potentieel zoals wij het graag zien.

In een partnerschap met verschillende organisaties organiseren ze projecten die plaatsgebonden zijn. Stephan ziet daarbij een sleutelrol voor het ruimtelijke aspect.  Het communistisch verleden heeft de leefbaarheid van publieke ruimte sterk beïnvloed en als gevolg daarvan ook de mentale gezondheid van lokale gemeenschappen. In de Common Hubs kunnen burgers, organisaties en verenigingen kennis en het verleden delen, en tegelijkertijd co-creatief nadenken over een gezamenlijke toekomst. Op die manier worden de ruimtes commons en een verbindende factor in de zoektocht naar hun collectieve identiteit, die het totalitair regime gedeeltelijk heeft uitgewist.  

Collectieve identiteit collectief reconstrueren

Naast het Făgăraș Research Institute kregen tijdens de uitwisseling diverse andere projecten het label van ‘commoning-praktijk’. Al deze praktijken, die we hierna zullen bespreken, hebben één ding gemeen: de aandacht voor cultuur, erfgoed en een gedeeld (moeilijk) verleden.  

In Sona, een klein dorpje net buiten Făgăraș, werken de lokale burgers aan een project dat de oorspronkelijke traditionele woningen en gebouwen in hun dorp in ere probeert te herstellen. De breuk met het communistische verleden heeft vandaag net de burgers rond de tafel gebracht om hun collectieve, culturele identiteit stelselmatig weer vorm te geven. Dat doen ze onder andere door de huizen zoals vroeger opnieuw blauw te schilderen, daken te renoveren en (foto)tentoonstellingen op te zetten. Șona Noastră maakt van cultuur opnieuw een common, gedeeld en beheerd door de gemeenschap. Door erfgoed, tradities en verhalen uit de geschiedenis reconstrueren ze hun collectieve identiteit, waarbij letterlijk elk puzzelstukje van belang is.

Dit initiatief startte niet vanuit het lokale bestuur maar vanuit de burgers zelf. De gemeenschap werkt samen met middenveldorganisaties om hun projecten te financieren en te realiseren. Die bottom-up-werking sensibiliseert de inwoners en draagt tegelijkertijd bij aan de verbondenheid en kennisoverdracht tussen verschillende betrokken personen, organisaties en de ruimere gemeenschap. 

Zoeken naar een collectieve identiteit sluit ook aan bij het project van Mandra Chic. Ze stellen zichzelf kort voor in deze video. Deze organisatie wil de traditionele lokale cultuur en ambachtelijke kennis uit verleden in beeld brengen door een reconstructie van de Roemeense cultuur af te spiegelen en deze vervolgens ook wil beschermen en in stand houden. Ze verweven traditionele symbolen tot ambachtelijk hedendaags maat-en naaiwerk en bouwen een klein museum. We mochten zelf aan de slag met naald en draad om enkele symbolen te borduren. Ze delen het lokale erfgoed in de vorm van symbolen, verhalen en ambachtelijke kennis en vaardigheden via het museum, via workshops en via hun producten met ons en met de bredere Roemeense gemeenschap. Op die manier is ook dit initiatief een vorm van culturele commoning.

Toch is en blijft Mandra Chic een privé-onderneming die winst moet maken om zijn duurzaam werk te kunnen blijven garanderen. We voelen hier een spanningsveld ontstaan tussen het delen en beschermen van het cultureel erfgoed en het ‘vermarkten’ ervan net om het voortbestaan ervan te garanderen en je eigen brood te verdienen. Hoe kunnen commoning-praktijken opschalen en verduurzamen zonder het gemeengoed, in dit geval cultureel erfgoed, te privatiseren? Kan gemeengoed een kleine gemeenschap en tegelijk het algemeen belang dienen?  

Dat brengt ons bij het generatieve aspect van de commons. Het generatieve betekent dat je de common duurzaam kan hergebruiken of reproduceren zonder het voortbestaan ervan in gevaar te brengen. Men gebruikt de hulpbron collectief én solidair, op een ecologische en juridisch verantwoorde manier. Dit wil zeggen dat er noch overconsumptie noch een onomkeerbare uitputting van dit goed mag zijn. Een risico is bijvoorbeeld het spanningsveld tussen toerisme-natuur en toerisme-stad. Hoe zorgen we dat de commons open blijven, maar toch niet blootgesteld worden aan een mensenmassa? Kunnen we de charmante aspecten van deze commons bewaren en tegelijkertijd toegang verlenen tot mensen?

Făgăraș Rocks is een burgerinitiatief dat mensen wil leren omgaan met natuurbeleving om op die manier te waken over het generatieve aspect van de commons. Ze delen bijvoorbeeld waarschuwingen en tips voor confrontaties met beren of weetjes over eetbare planten. Ze sensibiliseren wandelaars en gebruikers om zorg te dragen voor de natuurkwaliteiten om zo het behoud ervan te kunnen garanderen. Deze kennis over de natuur en de natuur zelf vormen hier het gemeengoed. Op die manier vormt het project een interessant tegenbeweging: het gaat om de heropening van of de ‘disclosure’[2] van de commons.

Făgăraș Rocks wil natuur in geprivatiseerd land helpen beschermen, onderhouden en vervolgens ook duurzaam openstellen voor bezoekers, mensen en de gemeenschap. De initiatiefnemers van het project hebben het voor elkaar heeft gekregen om privéterrein, waar eeuwenoude herderspaden over lopen, te openen voor publiek gebruik, wandelingen en wedstrijden. Het beheer gebeurt door de organisatie Făgăraș Rocks, een netwerk van vrijwillige sporters die sport combineren met beheer van deze bergpaden en de natuur. Ze zorgen er tegelijkertijd voor dat de paden, de bergen en de natuur (opnieuw) als een gedeeld goed worden gezien.[3]

De toekomst van de commons in Făgăraș

De Roemeense bureaucratie is er eentje om U tegen te zeggen. De gemeente van Făgăraș heeft gelukkig bekwame mensen in dienst die én de regels kennen én zin hebben voor en in initiatief van burgers. Binnen de lijntjes proberen zij dan ook kleur aan hun gemeenschap te geven. We wensen hen daar veel succes mee. We geloven dat zij pionierswerk verrichten in het terugbrengen van vertrouwen van burgers in de overheid én wie weet ook met het kleuren buiten de lijntjes.

[1] Ok, je kan het ook gedetailleerder maken. Interessant is bijvoorbeeld het voorwoord uit onze publicatie Fabriquer la ville.

[2] Doorheen de geschiedenis zien we veel vaker het omgekeerde: gemene gronden werden geprivatiseerd en afgesloten oftewel ‘Enclosure of the commons’. Daarom spreken we van een ‘disclosure’ of ‘heropening’. De Cauter, L. (2021). Ending the Anthropocene: Essays on Activism in the Age of Collapse, in het hoofdstuk “Dis-closure of the Commons (Proposals for a New Concept)”, p84- 90., nai010 publishers, Rotterdam. Lees ook https://www.dewereldmorgen.be/community/dis-closures-of-the-commons-pro…

[3] In België kennen we een gelijkaardig fenomeen, waar zo een tegenbeweging opgetrokken kan worden, de Trage Wegen. Deze paden zijn een vorm van een gemeengoed dat door overbevolking en land toe-eigening op punt staat van verdwijning. De tegenbeweging kan hier dus ook gelanceerd worden met de juiste bescherming en ondersteuning vanuit gemeentes en overheden.