CurieuzenAir legt grote verschillen in Brusselse luchtkwaliteit bloot

• Eén maand lang brachten 3.000 Brusselaars de concentratie aan stikstofdioxide in hun straat in kaart, een belangrijke indicator voor luchtverontreiniging door verkeer.
• De unieke dataset van CurieuzenAir toont gedetailleerd de impact van verkeer waarbij socio-economisch kwetsbare wijken vaker te maken hebben met slechte luchtkwaliteit.
• CurieuzenAir toont aan dat de luchtkwaliteit in Brussel is verbeterd, maar dat er nog steeds een grote gezondheidsimpact is.
• CurieuzenAir biedt niet alleen gedetailleerde inzichten voor Brussel, maar toont ook patronen en trends die relevant zijn voor andere Europese steden.

Tussen 25 september en 23 oktober 2021 namen 3.000 Brusselaars deel aan CurieuzenAir, het grootste burgeronderzoek ooit naar luchtkwaliteit in onze hoofdstad. Via een meetopstelling aan hun gevels maten de burgerwetenschappers een maand lang de concentratie stikstofdioxide (NO2) in hun straat. Het project resulteert in een unieke dataset die de invloed van verkeer op de luchtkwaliteit in Brussel zeer gedetailleerd in kaart brengt. De resultaten lopen uiteen van ‘uitstekend’ tot ‘uiterst slecht’, waarbij het contrast in luchtkwaliteit tussen socio-economisch kwetsbare wijken en groene, welgestelde buurten opvalt. CurieuzenAir brengt ook goed nieuws: de data tonen aan dat de luchtkwaliteit in Brussel de afgelopen jaren behoorlijk verbeterd is.

Grote en verrassende verschillen doorheen Brussel

Op de interactieve stippenkaart kreeg elk meetpunt een kleur, corresponderend met de gemeten waarde. Kijkend naar de kaart valt op dat de luchtkwaliteit van buurt tot buurt, en zelfs van straat tot straat sterk verschilt. Van blauwe stippen (0-15 µg/m3; ‘zeer goed’) tot een aantal gitzwarte punten (>50 µg/m3; ‘uiterst slecht’): de CurieuzenAir-dataset maakt duidelijk dat deze verschillen verklaard worden door de emissies van het Brusselse verkeer.

De laagste NO2-concentratie van 6,2 µg m-3 werd gemeten in het midden van het Zoniënwoud, een locatie waar amper uitlaatgassen worden geproduceerd. De laagste NO2-concentratie in bewoond gebied (8,1 µg m-3) werd gemeten aan een gevel in de Vogelenzangstraat in Anderlecht. Een opmerkelijke meting voor een stadsomgeving, waar meetwaarden onder de 10 µg m-3 doorgaans minder vaak worden aangetroffen. Deze meetwaarde duidt erop dat er ook in Brussel woonbuurten zijn met zeer goede luchtkwaliteit.

Aan de andere kant van het spectrum zijn er ook uitschieters. De hoogste meetwaarde (60,5 µg m-3) werd opgetekend langs de drukke Nieuwpoortlaan, en ook langs de Kleine Ring zijn er meetpunten die de grens van 50 µg m-3 voorbijsteken. Deze hoge waarden worden verklaard door een samenspel van druk verkeer en weinig luchtcirculatie door hoge aaneengesloten bebouwing. Olivier Brasseur, expert luchtkwaliteit bij Leefmilieu Brussel, licht toe: “De hoogste concentraties stikstofdioxide worden bereikt op plaatsen met veel verkeer. Deze concentraties worden versterkt door een "canyon effect", de aanwezigheid van gebouwen aan weerszijden van de straat, waardoor de verontreinigende stoffen als het ware in de straat blijven hangen. Verrassend zijn de verschillende NO2-concentraties binnen een en dezelfde straat. Dit kan worden verklaard door de opbouw van de straat, waardoor de wind op sommige plaatsen meer of juist minder vrij spel krijgt.” Daarnaast zorgt stop-and-go-verkeer aan kruispunten en files tijdens de ochtend- en avondspits voor een verhoogde uitstoot en hoge pieken. Dit vertaalt zich naar rode en paarse punten op de CurieuzenAir-stippenkaart.

Telewerk en schoner wagenpark: de luchtkwaliteit verbetert

Dankzij de omvangrijke CurieuzenAir-data kan voor het eerst de blootstelling van de hele Brusselse bevolking aan NO2 worden ingeschat. En dit is meteen een primeur: nooit eerder werd dit berekend voor een Europese stad. De grenswaarde van 40 µg/m3, zoals vastgelegd in Europese wetgeving, wordt overschreden op 1.4% van de CurieuzenAir-meetlocaties. Omgerekend komt dit neer op 17.000 inwoners in Brussel die op hun woon- en/of werkplek blootgesteld worden aan zeer hoge concentraties NO2.

“Het is absoluut niet prettig om te horen dat je op een rode locatie woont of werkt”, zegt professor Filip Meysman (UAntwerpen), coördinator van CurieuzenAir. ”Maar dat is tegelijkertijd ook het doel van ons onderzoek: hotspots van luchtvervuiling zichtbaar maken en zorgen dat lokale beleidsmakers de verkeerssituatie kunnen verbeteren. Aan de andere kant zijn we verrast om te zien dat het om een relatief klein percentage gaat. Nog maar twee jaar geleden was dit naar schatting nog zo’n 10% en tien jaar geleden zat zelfs de helft van de Brusselse bevolking nog boven de norm. De officiële meetstations van Leefmilieu Brussel laten eenzelfde, dalende trend zien. De luchtkwaliteit in Brussel is dus duidelijk aan het verbeteren.” De onderzoekers zien een aantal belangrijke verklaringen voor de recente verbetering. Het corona-effect zorgde voor telewerk en dus minder verkeer tijdens de meetperiode. Maar ook het steeds schonere wagenpark, het hogere fietsgebruik en de lage-emissie-zone spelen een rol, en dit zijn blijvende effecten. De CurieuzenAir-data tonen aan dat dergelijke maatregelen de leefkwaliteit in een grote stad wel degelijk ten goede komen.  

Ondanks de bemoedigende meetresultaten mag Brussel niet op zijn lauweren rusten.

De Wereldgezondheidsorganisatie presenteerde in september 2021 een nieuwe drempelwaarde: boven 10 µg m-3 zijn de eerste gezondheidseffecten merkbaar. En dat is dan weer behoorlijk ontnuchterend: op basis van de CurieuzenAir-data woont of werkt 98,4% van de bevolking - oftewel 1.200.000 Brusselaars – bij deze nieuwe grenswaarde op een locatie boven deze gezondheidsnorm.

Alain Maron, Brussels minister van Klimaattransitie, Leefmilieu, Welzijn en Gezondheid: "CurieuzenAir is een mooi voorbeeld van de kracht van burgerwetenschap. Dankzij alle burgers die aan het project hebben deelgenomen, hebben we een ongeëvenaarde dataset verzameld over de luchtverontreiniging in Brussel, die ons helpt om het probleem in onze stad beter te begrijpen. Hoewel we zien dat de situatie langzaam verbetert, blijven de hoge concentraties nog steeds onaanvaardbaar, en vragen ze om dringende, grondige actie. We moeten ervoor zorgen dat iedereen in de stad, waar ze ook wonen en wat ze ook verdienen, schone en gezonde lucht kan inademen.”

"Dankzij CurieuzenAir weten we nu wat we voorheen niet wisten. De waardevolle data van CurieuzenAir zullen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Leefmilieu Brussel en het maatschappelijk middenveld in staat zullen stellen om de inspanningen voor schonere lucht verder te zetten, zegt Antha Williams, Global Head of Environment Programs bij Bloomberg Philanthropies. "Het verder aanpakken van de luchtverontreiniging in Brussel zal levens redden en vooral ten goede komen aan de meest kwetsbaren, waaronder kinderen en ouderen, die het meest vatbaar zijn voor de schadelijke effecten van luchtvervuiling."

Goede luchtkwaliteit is van belang voor alle Brusselaars

Want de gemeten NO2-concentraties vertonen opmerkelijke verschillen tussen buurten, straten en soms binnen eenzelfde straat. Onderzoekers van Université libre de Bruxelles legden de CurieuzenAir-data naast sociaaleconomische kenmerken van de verschillende wijken. “Opvallend is het verschil in luchtkwaliteit tussen de oranje en gele stippen in het centrum en de blauw-groene periferie van Brussel”, legt Dirk Jacobs, professor sociologie aan de ULB uit. “De drie wijken met de beste luchtkwaliteit van het gewest zijn gelegen in Ukkel en de drie wijken met hoogste NO2-concentratie zijn terug te vinden in het stadscentrum en nabij de Kleine Ring.” Buurten met een hogere bevolkingsdichtheid scoren doorgaans slechter op het gebied van luchtkwaliteit. Bovendien is er een duidelijk verband tussen het inkomen en de luchtkwaliteit op de plek waar je woont: hoe armer de buurt, hoe slechter de luchtkwaliteit. "Ironisch genoeg betekent dit ook dat in de buurten waar het autobezit per huishouden lager is, de luchtkwaliteit toch slechter is door het verkeer in de straat".

“De resultaten van CurieuzenAir tonen aan dat de gezondheidseffecten voor de Brusselaars ongelijk verdeeld zijn. We zitten niet allemaal in hetzelfde schuitje”, aldus Raf Pauly van BRAL, stadsbeweging voor Brussel, en mede-initiatiefnemer van CurieuzenAir. “Maar het meetresultaat in je straat is niet gelijk aan je eigen dagelijkse blootstelling. We brengen maar een deel van onze tijd thuis door. Mensen uit de blauw-groene periferie gaan ook studeren, werken of winkelen in de Vijfhoek. We hebben er dus allemaal belang bij dat de luchtkwaliteit over heel Brussel nog sterk verbetert en daar moeten we volop op inzetten.”

CurieuzenAir is een initiatief van de Universiteit Antwerpen, stadsbeweging BRAL en Université libre de Bruxelles, in nauwe samenwerking met Leefmilieu Brussel, De Standaard, Le Soir en BRUZZ. Het project wordt ondersteund door Bloomberg Philanthropies’ Brussels Clean Air Partnership.