VORST-sur-SENNE, het verslag

Water in Vorst

Vorst is binnen Brussel de gemeente met het grootste hoogteverschil, van hoogte 100 tot de Zenne. Water was er overal, van de vele bronnen op de heuvelflanken tot aan de zompige bodems rond de Zenne. En water is nog altijd een issue in Vorst. Kelders vullen zich, water stroomt soms vrolijk over straat en recent waren er nog modderstromen in het Dudenpark. En bij zware regenval gebruiken de overbelaste riolen (afval-en regenwater) de Zenne als uitlaat voor hun vervuild water.

Water, kans of probleem?

Volgens onze sprekers is water niet alleen een probleem. Ze is meer, veel meer. Zo biedt het de mogelijkheid om een nieuwe band tussen mens en topografie op te bouwen. Iets concreter kunnen we het ook gebruiken als element om de openbare ruimte te structureren. Hierop voortbouwend kan het zelfs uitgroeien tot een verbindend element tussen ruimtes én mensen. Gaande van bewoners over overheden tot projectontwikkelaars. Kortom, water moet weer de plaats krijgen die het verdient in de stadsplanning.

Deze Vorst-sur-Senne wandeling van 5/10 bood ons de kans om, via het water, vele plaatsen te ontdekken en mensen te ontmoeten. Mensen die ons verrasten met hun manier van denken over het creëren van de stad.

Maar eerst staan we stil bij de stedenbouwkundige kaders die de gemeente en het Gewest opstelden.

Een lasagne van stedenbouwkundige plannen

Cédric Verstraeten (gemeente Vorst) vertelde ons dat het onderste deel van Vorst een wijk in wording is. Een zone vol met te herdefiniëren gebieden, behoeften en ambities. De gemeente besloot hieraan te werken via (o.a.) een Duurzaam Wijkcontract. Deze formule leek het meest geschikt als aanvulling op het gewestelijke Stadsvernieuwingscontract (SVC) dat vrijwel dezelfde perimeter omvat. In het kader hiervan werd ook een uitgebreide hydrologische studie gemaakt. Daarover zo dadelijk meer.

Maar de gemeente heeft grotere ideeën. Om te zorgen voor een betere samenhang tussen de twee plannen, bestelde ze ook een "Masterplan" bij Bureau Bas Smets en Org. Volgt u nog?

Uit deze verschillende planningslagen vloeit een reeks projecten voort waarvan het park ‘avant-Senne ‘ en een (gemeente)grens overschrijdende groene zone langs treinlijn 24 twee ambitieuze voorbeelden zijn.

Een hydrologische studie voor Vorst

Dominique Nalpas van het (burger)collectief Brusseau en François Mayer van Leefmilieu Brussel, zetten samen hun schouders onder de studie en presenteren ze nu ook schouder aan schouder. Waarom zo'n studie? Zoals gezegd is de infrastructuur voor het waterbeheer in Vorst momenteel ontoereikend. De studie wil nieuwe mogelijkheden creëren voor instromingen. Denk aan open afwateringen, plaats voor infiltratie, natuurlijke opvang ...Kortom, alles kan behalve de klassieke afvoer via de riool.

In de schoot van Brusseau ontstond het idee om de expertise-opbouw rond waterbeheer ook open te stellen voor burgers. En zo zaten mensen van velerlei pluimage samen om te praten over valleien, hellingen en water. En vooral: ze gingen het terrein op.

De studie leidt tot een inspirerende catalogus van ontwikkelingsoplossingen. We hopen dat de verschillende actoren die verantwoordelijk zijn voor het beheer en de ontwikkeling van onze ruimtes, MIVB, Brussel Mobiliteit, Perspective Brussel, gemeenten,......er gebruik van maken.

Stop 1 : Moeras Wiels & Leila

Terwijl de dodaars rustig op het water dobbert, stelt Leila ons het zeer actieve comité ‘Marais/Moeras Wiels’ voor. Het moeras in kwestie ontstond op de funderingen van een gefaald project en werd een oase van rust voor tal van dieren en planten. En voor de buurtbewoners die er elke zondag de rommel komen opkuisen.

We staan aan een zeer laag gelegen stuk vorst. Je moet dan ook niet diep graven of je zit aan de grondwatertafel. En die werd letterlijk doorprikt door de metalen constructiestaven. Gevolg: het grondwater stroomde vrolijk over de fundering en 10 jaar later hebben we een mooi moeras.

De site is wel nog altijd in private handen. Tijdens de wandeling liepen er  vergunningsaanvragen voor residentiële gebouwen en de uitbreiding van het aanpalend ‘Metropole’-gebouw. (beiden anno april 2020 nog altijd hangende).

De site ligt gelukkig in een "gebied van gewestelijk belang” (wat de deur opent voor allerlei soorten gebruik) en maakt deel uit van de ambities van zowel het SVC en als het Duurzaam Wijkcontract. Kortom, de overheid heeft hefbomen in handen om de eigenaar desnoods te onteigenen. Pascal Smet kondigde onlangs ook aan dat het Gewest zich niet verzet tegen de mogelijkheid om op de site een groene ruimte aan te leggen, integendeel. Wij verwachten dan ook dat het gewest de burgers steunt in hun strijd tegen deze nieuwe bedreigingen van het moeras en de bijbehorende biodiversiteit.

Leila van het collectief legt de geschiedenis van de plaats en de verlangens van de burgers uit. En laat ons proeven van de talloze acties die ze ondernamen. Ze slagen er alvast in enthousiastelingen vanuit alle uithoeken van Brussel te mobiliseren.

Het nu beroemde ‘WielsMoeras’ is, net als Josaphat, een van de braakliggende gebieden waarvan het lot balanceert tussen het behoud van de biodiversiteit en/of dichte bebouwing.

Een van de acties van het comité was ook het "requiem" voor de Orban-Luttre-tunnel. Een tunnel onder de spoorlijn aan de achterkant van het moeras die uitkomt aan de speelplaats van een toekomstige school. Volgens de bewoners zou deze tunnel het mogelijk hebben gemaakt dat de gemeenten Vorst en Anderlecht niet langer met de rug naar elkaar toe staan. De gemeente Vorst denkt echter dat de restauratie te duur is. En dat de smalle, lange ruimte (80 meter) onveilig zou aanvoelen.

De gemeente overweegt daarom om verderop andere verbinding te maken zodat ‘Wiels’ en ‘Brass’ in verbindigen staan met het "Divercity"-project aan de andere kant van het spoor. Studies zijn bezig. Een zaak om op te volgen.

Stop 2 : fietsGEN

Tussen het moeras en de spoorwegen plannen Beliris - de federale geldpot voor Brussel- en Brussel Mobiliteit een GEwestelijk ExpresNet voor fietsers die Vorst met het centrum verbindt. Hoewel het zich nog in een voorontwerpfase bevindt, worden de visie en de operationaliteit van het project al onderzocht. "Dit project is meer dan een GEN voor fietsers", zegt Cédric Verstraeten, "het moet elke dag een grote stroom fietsers opvangen, maar het moet ook een ruimte zijn die andere activiteiten toelaat voor de Forestiers. Zoals dat nu ook gebeurt langs de L28 in Molenbeek en Laken waar het op sommige plaatsen een echte groene ruimte wordt. Fietsers stoppen daarentegen niet in een GEN, dus is het noodzakelijk om eenvoudige kruisingen van straten (zoals de Gerijstraat) te plannen en eventueel rekening te houden met loopbruggen. ». Een interessant en langdurig project!

Stop 3 :  Belemmerringen en verbindingen met de "Charroi-site"

Het is fijn fietsen en wandelen op de Sint-Denijsstraat die langs het "Divercity"-project loopt. Dubbel zo vervelend dat ze verderop doodleuk doodloopt op een hek. De rest van de straat is namelijk geprivatiseerd.

Aan de ene kant een rij huizen, aan de andere kant de helling van de sporen. "Soms mist het sociale controle", zegt een bewoonster van de straat sinds 1964. Onder de sporen op het niveau van de Jean Preckherstraat, lijkt een vreemde geheime doorgang te starten "Vroeger gingen we langs die tunnel om verderop naar de cafés van het ‘kleine eiland’ (een industriewijk nvdr) te gaan, veel goedkoper," zegt dezelfde vrouw.

Kunnen we de doorgang opnieuw gebruiken als een kortere weg om Vorst met de westkant van de stad te verbinden? Nogmaals nee: deze kleine tunnel zou nog minder geschikt zijn dan de tunnel in de buurt van het Wielsmoeras omdat hij bijzonder laag en smal is. De auteurs van de hydrologische studie zijn echter van mening dat het regenwater van de helling naar de Zenne moet worden getransporteerd. En daarvoor zou deze tunnel wél geschikt zijn. Maar daarvoor zijn ze afhankelijk van Infrabel. En die hebben hun eigen exploitatiebehoeften (veiligheid, budget, ...). Nog een geval om op te volgen.

Wat betreft het kantoorgebouw van (o.a.) Diamond Board dat de straat privatiseert, moet worden opgemerkt dat de SLRB er binnenkort 70 sociale woningen zal bouwen. We kunnen alleen maar blij zijn met het feit dat oude kantoren die daarvoor geschikt zijn ook effectief worden omgevormd tot woningen. In de tussentijd is de vereniging l'Accroche tijdelijk in het gebouw gevestigd.

Stop 4 : de Zenne

Na het oversteken van de spoorlijn door de enige (en onaantrekkelijke) doorgang, bevinden we ons in een onwaarschijnlijk groene hoek langs de Zenne aan de Paapsemlaan. Benjamin Thiébaux van Leefmilieu Brussel legt de uitdagingen van een nog lopend, maar veelbelovend project uit.

Helaas krijgt de Zenne bij hevige regenval nog steeds "stormafvoeringen": Het regenwater stroomt dan in het afvalwater en dit mengsel stroomt dan in de Zenne omdat de rioleringen het niet meer kunnen bolwerken. Maar ondanks dat verbetert de waterkwaliteit van de Zenne! Op sommige plekken, zoals hier, krijgt de rivier terug zijn natuurlijke oevers én er worden steeds minder vervuilende stoffen in de rivier geloosd. Hierdoor is er weer meer zuurstof en dus leven in de rivier. De veranderingen zijn spectaculair. Hier ademt en leeft de Zenne. Verderop maken de groente-en rozentuin van de "jardin de la Senne", gerund door een collectief, de plaats extra bucolisch.

Leefmilieu Brussel is bezig met het herstel van een aangrenzend perceel met voormalige moestuinen en werkt samen met het collectief aan de afwerking van een wandeltraject langs de Zenne.

Maar wie zal profiteren van dit juweel in zo'n afgelegen gebied? Benjamin Thiébaux antwoordt dat dit deel van de Paapsemlaan steeds vaker wordt bezocht door Brusselaars. Onder meer door de nieuwe bewoners aan het Biestebroeck. Maar het is ook gewoon een van de weinige oost-west assen in dit deel van de stad.

Verderop dromen we van nog verdere verbindingen, ja, tot aan het Zuidstation! (Een paar maanden geleden bewonderden we tijdens Explore Zuid-Midi nog het zicht op de Zenne(vallei) richting deze plek vanuit de Zuidwijk). Leefmilieu Brussel denkt er ook over na, maar tussen droom en werkelijkheid liggen nog een pak obstakels. Het grootste obstakel daarbij is Infrabel en meer specifiek de strenge veiligheidsvoorschriften die ze hanteren.

Stop 5 : Brusseau @ Une maison en plus

Herinnert u zich nog het collectief Brusseau van de hydrologische studie aan het begin van de dag? Ze waren er dezelfde dag ook als onderdeel van een project dat verder gaat dan deze studie. Dominique Nalpas, met de gave van alomtegenwoordigheid, begeleidde hen naar de ‘Primeurwijk’ om ze te analyseren vanuit de invalshoek ‘water’. Maar ook historische, geografische, politieke, technische en poëtische perspectieven worden meegenomen in de analyse. Alles wordt in de mate van het mogelijke op kaart gezet en ontwerpideeën krijgen zo vorm. Op deze manier maken ze een uitgebreide mapping van wat ze een "gemeenschap van pistes" noemen. Bekijk hier hun rijke werk online.

Stop 6: Bervoets: beton en nieuwe woningen à gogo

Verderop in laag Vorst werd de Zennevallei snel en en masse verstedelijkt. Een proces dat nog volop aan de gang is. Ongeveer 800 woningen kwamen/komen er zo op korte tijd bij. Wat op zich niet uniek is. Als antwoord op de voorspelde bevolkingsgroei[1] realiseerde het Brussels Gewest de laatste 10 jaar verschillende huisvestingsprojecten met een hoge densiteit (veel woningen op een kleine oppervlakte nvdr). De vele woonprojecten roepen toch wat vragen op bij .de deelnemers. Zoals: blijft er wel ruimte genoeg over voor de nodige winkels, collectieve voorzieningen (bv scholen) en groen? Bij die gebouwen in aanbouw is er ook ééntje van de Community Land Trust Brussel (CLTB): het Calico gebouw. Anne-Laure Wibrin, (CLTB) legt uit hoe de sociale dynamiek rond deze toekomstige intergenerationele groepswoning wordt opgebouwd.

Ook deze toekomstige bewoners én de huidige omwonenden vragen zich af – daar gaan we weer...- welk waterbeheer er moet komen om terugkerende overstromingen na zoveel verstedelijking te voorkomen. Je hoeft niet diep te graven of je zit aan de grondwaterspiegel. Bij elk project dient er dan ook gepompt te worden. "Is het niet waarschijnlijk dat het ergens anders met geweld zal verschijnen?", vragen de inwoners van de Bervoetswijk zich af. Hier zijn er bijna geen lege percelen meer en nog minder percelen die nog waterdoorlatend zijn.

Ook het Les Saules –project is in aanbouw. (nvdr saules zijn wilgen, een verwijzing naar het drassige karakter van de grond waar deze bomen graag op groeien) “Op de kaarten ziet het eruit als een zeer groene site. Maar als we naar de realiteit kijken, zijn het allemaal betonnen platen. Nul permeabiliteit", zeggen Alexandre van het wijkcomité Bervoets en iemand van het comité ‘Von Trodel’. Sinds enkele jaren steken ze samen de handen uit de mouwen rond een project voor een "nieuwe stadsrivier". Daarvoor namen ze contact op met ontwikkelaars en de gemeente om het te integreren in de geplande gebouwen. Met succes, de heropleving van de Calvariebergbron, het hergebruik van een oude sluis onder de sporen en het idee van de openluchtrivier, het werd allemaal opgepikt. En de gewestelijke administratie Leefmilieu Brussel stelt nu als voorwaarde voor het verkrijgen van een milieuvergunning dat alle nieuwbouwwerken in de wijk hun water niet langer in de riool mogen lozen en voor een alternatief moeten zorgen (infiltratie, openluchtstromen, ...). 

Het doel van het project van de bewoners? Laat het water natuurlijk infiltreren of loods het naar Zenne (liefst dus via die nieuwe stadsrivier). En zo ontlasten we het overbelaste rioleringsnetwerk. De site die bekend staat als de "oude vijvers" (nu door de Audi-fabriek in gebruikt) kan in die plannen een rol spelen. Ook hier: wordt vervolgd.

Net als de andere actoren die we hoorden, zijn de bewoners van plan om de logica van het water te volgen. Buiten de lasagne van planningsinstrumenten om dromen ze van een stedelijk en globaal project.

Bral wens ze alvast veel succes! We proberen de toekomstige ontwikkelingen in de wijk op te volgen en sommige dossiers komen zeker nog aan bod komen in toekomstige Bralnieuwsbrieven. Daarvoor kan je je hier inschrijven.

Veel dank aan alle sprekers en deelnemers voor het succes van deze dag.

PS Vroeger had elk klein dorp in Brussel zijn eigen bron, vaak gewijd aan zijn patroonheilige. Vandaag de dag zijn deze bronnen gedeeltelijk verdwenen, eerder onbekend of zelfs genegeerd. In Brussel is het de bedoeling om ze te identificeren en meer bekendheid te geven om ze de plaats te geven die ze verdienen in ons collectief erfgoed. Coördinatie Zenne. maakte een zo volledig mogelijk overzicht.

[1] De bevolking groeit ondertussen minder snel dan gedacht. In  dit artikel lees je er alles over.