Een terugblik op de Autoloze zondag

21/09/2023

Of je nu genoot van de rust en frisse lucht op je balkon, of de Ronde van Brussel en daarbuiten fietste, de Autoloze zondag op 17 september 2023 was weer fijn. Waarom hebben we dat niet vaker in Brussel?

Dat het de lucht zuivert en het lawaai mindert, is ondertussen een open deur voor alle Brusselaars¹. Of je nu gepikeerd of verheugd bent met de autoloze zondag, iedereen wordt ’s ochtends wakker in een oase van rust, zelfs de mensen die de hekken van de autoloze zondag installeerden.

Maar het installeren van een autoloze zondag was niet evident. En het lijkt ook een beetje op een compromis à la Belge. Misschien kan een blik op de geschiedenis van de autoloze zondag in Brussel en hoe BRAL eraan meewerkte, ook een balkondeur openen naar de toekomst van de autoloze zondag.

2000: “Zonder auto mobiel in de stad” maar niet echt

We beginnen dit relaas in 2000². De Europese Commissie nam toen het initiatief voor een Europese campagne “In town, without my car!” in navolging van verenigingen uit het VK (1997) en Frankrijk (1999). De gekozen dag voor een autoloze dag was 22 september.

In 2000 vond de première plaats in België, maar de Brusselse deelname viel toen zwaar tegen.

Het was in die tijd de gewoonte van BRAL om tweewekelijks een legendarisch maar terziele gegane berichtenblad uit te brengen, Alert. Het archief daarvan vind je op onze website. De Alert van begin september 2000 maakt het bilan op: “Alleen Watermaal-Bosvoorde, Schaarbeek en Evere haalden het Europese label. De Stad Brussel houdt het bij een beschamend autovrij perimeterke in de Europese wijk. Geen autovrije Vijfhoek dus.” Watermaal-Bosvoorde liet toen trouwens ook de belangrijkste pendelassen onaangeroerd.

De ontgoocheling weerklonk in de woorden van toenmalig voorzitter Georges Vanhamme:

“Wat in steden als Gent, Bergen, Mechelen, … maar ook Kopenhagen, Straatsburg en München ondertussen dagelijkse kost is, kan in deze stads zelfs niet 1 dag per jaar: een autovrije zone in het hart van de stad. Het is overigens nog altijd wachten op een globaal Verkeersplan voor de Vijfhoek. Geen wonder dat Brussel in 1 adem genoemd wordt met files, verkeersonveiligheid, lawaai, luchtvervuiling, gezondheidsproblemen, … Zolang de Brusselse overheden blijven weigeren om maatregelen te treffen die het autoverkeer in de binnenstad effectief terugdringen, zijn ze medeplichtig aan de groeiende onleefbaarheid van de stad.”

BRAL zelf zette met “streetsharing” in op het tonen dat de straat echt wel op een aangename manier gedeeld kan worden. Met een toereke en straatfeest aan de Beursschouwburg, een streetparty op het Sint-Gillis Voorplein en een bikeparty op het Schumannplein hadden BRAL, Inter-Environnement Bruxelles, de Beurschouwburg, De Markten, Cyclo, PlaceOVelo, Collectif sans ticket, … hun handen vol die dag.

Er was toen al ook zoiets als “de Week van Vervoering”, een dikke week extra aandacht voor alles wat beweegt in Brussel. Terwijl in Vlaanderen de Week van de Vervoering georganiseerd werd door Komimo (Komitee Milieu en Mobiliteit, het huidige Netwerk voor Duurzame Mobiliteit) werden in Brussel BRAL en Inter-Environnement aangeduid voor de organisatie ervan, met de steun van Staatssecretaris voor Mobiliteit, Robert Delathouwer en federaal Minister Isabelle Durant. Een heleboel initiatieven werden daarin aangekondigd. De campagnekrant verscheen op 170.000 à 200.000 exemplaren, en werd begeleid met radio- en tv-spotjes, affiches en folders. Deze week is nu beter bekend als de Week van de Mobiliteit.

Een hele dag uitgelaten in 2001

In tegenstelling tot 2000 werkten een jaar later wel bijna alle Brusselse gemeenten mee aan de Europese dag “Zonder auto mobiel in de stad”. Op zaterdag 22 september 2001 waren er, verspreid over het gewest, 17 autoluwe buurten, waarbij 7 comfortzones die het officiële label haalden. Hiermee leverde het Brusselse gewest het gros van de deelnemende Belgische gemeenten.

Maar toch viel er ook een kritische noot te bespeuren in onze Alert: “Dat 22 september dit jaar op een zaterdag valt, wanneer de autostromen naar Brussel minder de pan uitswingen dan tijdens werkdagen, en ook het feit dat er ondertussen verse gemeenteraden in het zadel klimmen (nieuwe bezems vegen beter) spelen ongetwijfeld mee.”

In dit jaar probeerden gemeentes zoals Elsene, Sint-Gillis, Brussel een aantal nieuwe verkeersmaatregelen uit. Voor Elsene was het de start van het weren van het autoverkeer in de Elsensesteenweg op zaterdagmiddag. Voor Brussel een test voor het gemeentelijk mobiliteitsplan en Sint-Gillis testte een halve tram-in-eigen-bedding uit op de Charleroisesteenweg. Opnieuw regelde BRAL de week van vervoering in Brussel en de gids bevatte een immens aanbod van evenementen.

Nog belangrijk misschien was ons structureel werk rond de ozonpieken. “Durven de ministers uit alle windstreken het autoverkeer eindelijk aanpakken? Durven ze bedrijfswagens belasten? Overal zones 30 invoeren? Een minder ‘gastvrij’ parkeerbeleid uitstippelen? Rijstroken opofferen aan busbanen en fietspaden? Rekeningrijden invoeren?” vroeg toenmalig voorzitter Albert Martens zich in de Alert van begin september 2001 af.

2002: Ca y est! Heel het gewest autovrij

We besloten dat we beter konden dan bijna 19 autovrije eilandjes. De gewestelijke coördinatoren (wij dus, samen met Inter-Environnement Bruxelles) en een aantal gemeenten overwogen eerst een grotere perimeter, bijvoorbeeld van Montgomery tot de Mettewielaan en van de Van Praetbrug tot de Churchillaan.

In maart 2002 schreven we: “Al gauw bleek dat dit ook niet ideaal is. Hoe belet je bijvoorbeeld dat de wijken die er net buiten vallen, overrompeld worden door parkingzoekende auto’s? En wat met pioniers zoals Watermaal-Bosvoorde en Evere die volledig buiten de perimeter zouden liggen? De bevoegde Ministers Chabert en Delathouwer vielen dan ook snel voor ons ultiem plan: het volledige gewest autovrij. Beter nog: ze gaan extra investeren in bewegwijzering op de ring en invalswegen, ze gaan de MIVB aansporen om die dag gratis bus, tram en metro aan te bieden én… ze slaagden er zonder moeite in om de zegen te krijgen van de 19 burgemeesters.”

We gaven de impetus naar een autoloze zondag, omwille van het potentieel van een familie-evenement. Je hoeft je niet te verplaatsen als je niet wil. Maar we gaven ook grif toe: Een autoloze zondag is niet bepaald een sensibiliseringsactie voor duurzame mobiliteit.” Een zondag spoort mensen moeilijk aan om hun dagelijkse verplaatsingsgewoonten naar school, het werk, de winkel, … te veranderen. Daarom koppelden we ook een projectoproep voor wijkcomités aan de Week van Vervoering. Gemeentes werden opnieuw aangespoord om een onderdeel van hun mobiliteitsplan uit te testen (circulatieplan voor een wijk, zone 30, heraanleg plein of kruispunt, …). We schreven voor Brusselse families ook een gids “Naar school zonder auto” om schooldirectrices, leerkrachten en ouders voor te bereiden op een autoluwe schooldag.

De organisatie van de eerste volledige autoloze zondag van het gewest was een huzarenstukje. Het is dan ook de moeite om te parafraseren uit ons jaarverslag van 2002:

“Door de omvang van de operatie en de veelheid van partners is de voorbereiding complex en bol van onvoorziene problemen. Niemand krabbelt terug, ook al wordt er wel eens aan gedacht. Cruciale elementen in de gewestelijke coördinatie – nog altijd in handen van Inter-Environnement Bruxelles en BRAL- zijn de 6-wekelijkse workshops waarbij de gemeenten en gewestelijke partners informatie uitwisselen en gemeenschappelijke problemen aanpakken: doorgangspasjes, begin- en einduur, overstapparkings aan de rand, openbaar vervoer, fietsaanbod, animatie en last but not least communicatie. Met de politiezones gaat het dan weer over het politiereglement, de signalisatie, de barrières aan de stadsrand en de controle intra muros. Een zware dobber, maar met een zeer positieve evaluatie (76% van de bevolking is pro).

De zware inspanningen krijgen ruime weerklank op Europees vlak. De opvolging én navolging in andere steden en gemeenten was verzekerd.

2003: ’t zelfde liedje

We zetten door en een jaar later schreven we in de Alert van september 2003: “Het is een evenement aan het worden zoals bijvoorbeeld de zomerfestivals en de Open Monumentendag (zelfde dag).”

Toch waren we ook ontgoocheld dat men opnieuw voor een autoloze zondag koos, in plaats van een weekdag. “ ’t is alle jaren hetzelfde liedje – de Week van Vervoering is meer dan een autoloze zondag. En de climax van de Week zou 22 september moeten zijn, de Europese dag ‘Zonder auto mobiel in de stad!’. Zo is het in de meeste Europese steden. Bij ons zal dit jaar weinig te merken vallen van de Europese dag zonder. Er zijn wel enkele gemeenten die testweken organiseren of sensibiliseringsacties houden, maar dit jaar geen comfortzones, geen dwingende boodschap naar de honderdduizenden pendelaars die dag na dag Brusselse straten inpalmen en onveilig maken.”

“Volgend jaar mag 22 september niet zo onopgemerkt voorbijgaan. We krijgen veel reacties van mensen die vinden dat er meer van dit soort initiatieven moeten plaatsvinden, “en niet alleen op zondag.”

2004: slachtoffer van zijn eigen succes

Het kan snel verkeren. In 2004 werd het duidelijk dat de autoloze zondag een begrip werd. “Vorig jaar was de autoloze zondag in het stadscentrum een beetje het slachtoffer van zijn succes. In de straten reden tienduizenden fietsers. Ook veel ‘zondagsfietsers’. Voetgangers geraakten in de verdrukking door de nieuwe, ‘sterke’ weggebruiker. Vandaar de nieuwe fietsactiviteiten buiten het stadscentrum.”

Dat klink anno 2023 toch nog altijd een beetje bekend, niet?

We wandelen een beetje sneller, want ook de BRAL-aandacht voor de autoloze zondag verslapte wat – ten voordele van het depanneren van het Brusselse mobiliteitsbeleid. In 2005 werd opnieuw 160 km² autoluw. We legden een focus op luchtkwaliteit en de autoloze zondag, om een paar mythes te doorprikken. We bleven opnieuw initiatieven ondersteunen. In 2006 focusten we op de voetganger. In 2007 en 2008 steunden we opnieuw het hele jaar door en tijdens de Week van de Vervoering wijkcomités en verenigingen met acties voor een anders-mobiel Brussel. “Jammer genoeg loopt ons mobiliteitsbeleid ook vast in de modder. De lieve ingrepen van de Brusselse Regering en, schoorvoetend, de Gemeenten, leiden tot weinig resultaat. De auto blijft koning.”

We reageerden op de autoloze dag in mei 2008 in de Brusselse vijfhoek: tijdelijk autoloos is goed, permanent autoluw beter. In het Nieuwsblad klonken we in 2008 opnieuw kritisch over de Week van Vervoering. “Laat ons eerlijk wezen: met zo'n Week alleen zal je niet zoveel veranderen. Het sensibiliseert wel en laat mensen nadenken. En zo'n autoloze zondag op het einde laat mensen eens voelen hoe aangenaam het is wanneer ze exclusieve toegang hebben tot de publieke ruimte. Hoe fris de stad dan plots ruikt. En hoe stil die is zonder al die auto's. Maar de echte mentaliteitsverandering zal toch gebeuren via de portemonnee. Ik juich elke stijging van de brandstofprijzen toe. Ook parkeren mag fors duurder worden. En dat ze ook maar gauw de slimme kilometerheffing invoeren. Die dingen zullen meer impact hebben dan de Week van de Vervoering.”

2009 BRAL-Actie Autoloze Zondag

Daarom voerden we op de autoloze zondag van 2009 ludieke actie op de Anspachlaan.

“De autoloze zondag was ook in 2009 weer tof. Maar wat met de 364 andere dagen van het jaar? Een 7e Autoloze Zondag kan niet verhelen dat het autoverkeer blijft groeien in ons Gewest.” BRAL wees erop dat het sensibiliserend effect van de autoloze zondag aan het verdwijnen was. Daarom organiseerden we een ‘vergelijkende studie’ op de Anspachlaan. Met dank aan onze uit de kluiten gewassen geluidsinstallatie konden de passanten toch nog genieten van de doordeweekse autochaos ,i.e. rookpluimen en geluiden die de ambiance van een ochtendspits symboliseerden. Onze boodschap: Parijs, Amsterdam en Londen slagen erin om het autoverkeer structureel te verminderen. Waarom Brussel niet? “En de voorbijganger kuchte tevreden.”

In 2010 was er in de Mobiliteitscommissie sprake van een tweede autoloze zondag, maar dat is ondertussen weer van de radar verdwenen, om later nog eens op te duiken. We verstuurden de projectoproep, selecteerden de leukste initiatieven, ondersteunden ze en volgden ze op voor de Week van Vervoering. In juni verspreidden we ook een petitie om een autoloze zondag per maand te vragen.

In 2011 maakten BRAL en buurtbewoners op autoloze zondag het Zaterdagplein, het plein dat er geen is, autovrij. Het Zaterdagplein is nu nog steeds het hoofdkwartier van BRAL. Vanuit het idee: Brussel heeft meer en meer kwalitatieve publieke ruimte nodig, en waar beter beginnen dan voor onze eigen deur? Ons kantoor lag toen op een plek waar de leefkwaliteit erg te lijden had onder het sluipverkeer. Sindsdien is het Zaterdagplein permanent autovrij geworden.

In 2012 lanceerden we de Anspachparkwedstrijd om de Anspachlaan te herinrichten. De website https://www.anspachpark.be/ staat nog steeds online. Op de autoloze zondag van 2013 organiseerden Jeugd en Stad (JES vzw), de Jeugdbond voor Natuur en Milieu (JNM), de gemeenschapstuin Thurn & Taxis en Bral een gezinsactiviteit op en rond Thurn & Taxis met verrassende natuur, verwarrende stedenbouw en vernieuwende participatietechnieken.

Autoloze zondag tijdens de week?

We springen een paar jaar verder. In 2018 werden we in de Brusselse infrastructuurcommissie gevraagd naar onze mening over een autoloze zondag tijdens de week. Over het algemeen vonden we dit voorstel constructief, omdat veel Brusselse inwoners last hebben van transitverkeer. Het betekent voor ons een kans om te testen welke milieuparameters positief zouden veranderen: geluid, luchtkwaliteit, files. Maar een extra inspanning voor het openbaar vervoer zou nodig zijn in de metropolitane zone om mensen tot bij hun werk te krijgen.

Ook in 2022 was er even een ballonnetje. Het Gewest bevroeg toen de 19 burgemeesters. De meningen waren verdeeld, tekende Le Soir op. « La journée sans voiture doit avoir lieu le week-end, tranchent certains élus. Uccle propose au contraire de la tester en semaine. « C’est plus compliqué à organiser, mais ça peut faire vraiment œuvre de pédagogie »,selon Boris Dilliès. » Dit jaar heeft de minister opnieuw meerdere autoloze zondagen naar voren gebracht: "Ik zou graag elke maand een Autoloze Zondag organiseren. Ik heb de burgemeesters dit al voorgesteld, te beginnen met een tweede tijdens het Irisfestival in mei. Helaas heb ik ze nog niet kunnen overtuigen. Volgend jaar proberen we het opnieuw", aldus minister Van den Brandt.

Ondertussen blijft World Car-Free Day nog steeds gevierd op 22 september, een vrijdag dit jaar. Wat met de toekomst van de autoloze zondag in Brussel? Huidige coördinator Raf Pauly is genuanceerd:

“De Brusselse autoloze zondag is telkens weer een mooie dag, omdat iedereen kan ervaren wat het is om bevrijd te zijn van de enorme verkeersdruk. Dat mag wat mij betreft elke maand georganiseerd worden, een dag in de maand waarbij iedereen in alle rust en veiligheid op straat kan komen. Maar de prioriteit voor BRAL blijft bij het inzetten op structurele aanpassingen van de mobiliteit in de stad zodat de stad gezonder en veiliger wordt voor iedereen. Dus ja, meer autoloze zondagen, maar vooral tijd om die kilometerheffing in te voeren en autoluwe leefwijken in te richten.”

Uiteraard vallen er nog meer herinneringen op te halen! Wil je er graag zelf eentje delen? Of heb je een foutje gezien? Laat het weten aan Maya, maya@bral.brussels.